Το βαθύτερο αίτιο της δημογραφικής μας αυτοχειρίας

Διάβασα πριν καιρό το άθρο του BBC (Πηγή 1) για την λεγόμενη "κοινωνική υπογονιμότητα", η οποία είναι μια λιγότερο γνωστή αιτία τις σύγχρονης γενικής υπογεννητικότητας. Πιο γνωστή είναι η βιολογική υπογονιμότητα, η οποία είναι η αδυναμία των γαμετών (σπερματοζωάρια και ωάρια) να φτάσουν στη γονιμοποιήση, παρότι οι γονείς (δότες) επιθυμούν την τεκνοποίηση. 

Η βιολογική υπογονιμότητα έχει να κάνει με τη διατροφή, το άγχος, την ηλικία της τεκνοποιίας και γενικότερα με όσα συμβάλλουν στην εξασθένιση της φυσικής και ψυχολογικής κατάστασης των επίδοξων γονέων, όσων έχουν ισχυρή επιθυμία να τεκνοποιήσουν. Η καθιστική ζωή, τα εξαντλητικά ωράρια εργασίας, η ανεπαρκής ξεκούραση και φυσική άσκηση, η ανθυγιεινή διατροφή και η αύξηση της ηλικίας τεκνοποιίας, υποβαθμίζουν τη βιολογική γονιμότητα σε βαθμό που απαιτείται όλο και μεγαλύτερη εξωτερική παρέμβαση, με τεχνητή υποβοήθηση, για την επιτυχή γονιμοποίηση.

Το άρθρο του BBC μιλά πάντως για την κοινωνική υπογονιμότητα, που ορίζεται ως αδυναμία να γνωρίσεις τον κατάλληλο άνθρωπο στην κατάλληλη στιγμή. Και στην τεκνοποιία μιλάμε πάντα για ετερόφυλη συντροφικότητα, για ετερόφυλα ζευγάρια, αυτά που εξ ορισμού παράγουν απογόνους με φυσικό τρόπο [1].

Λέει το άρθρο διάφορα αυτονόητα, περιγράφει κάποια στατιστικά, ενώ παρουσιάζει ορισμένες επιτυχημένες βοηθητικές πολιτικές παρεμβάσεις υπέρ της τεκνοποιίας σε ορισμένες χώρες. Σταχυολογώ εδώ ό,τι κρίνω πως είναι πιο ενδιαφέρον και ό,τι νομίζω πως ενισχύει τη δική μου πεποίθηση για το γενικότερο φαινόμενο της υπογεννητικότητας, όπως το ζούμε και εδώ, στην Ελλάδα. 

Στο άρθρο μετατίθεται η εστίαση από τις γυναίκες στους άντρες, οι οποίοι ενώ έχουν την επιθυμία να γίνουν γονείς, η οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση (το κύρος τού επαγγέλματός τους και κατά συνέπεια η κοινωνική και οικονομική τους θέση), δεν τους επιτρέπει να έχουν τις κατάλληλες ευκαιρίες ώστε να προσελκύσουν θηλυκές συντρόφους. Αυτό βεβαίως ισχύει από καταβολής κόσμου, αλλά το άρθρο εστιάζει σε κάτι που έχει αλλάξει κατά τη σύγχρονη εποχή, τουλάχιστον στις πιο οικονομικά εύρωστες κοινωνίες: την αύξηση της δυνατότητας της γυναίκας να αυτοκαθορίζεται και,  παρεπόμενα, να επιλέγει με τους δικούς της όρους αν θα τεκνοποιήσει και με ποιον σύντροφο. 

Γράφεται πχ. με κάποια ανεστραμένα αγγλικά: "...In Finland, the wealthiest women are the least likely to end up childless involuntarily, whereas low-income men are the most likely. Δηλαδή, σε μια χώρα όπου οι γυναίκες έχουν εισέλθει ισότιμα στην αγορά εργασίας και έχουν πλήρως εξισωθεί με τους άντρες μισθολογικά, επιλέγουν αυτές και μόνο αν θα κάνουν παιδιά ή όχι. Δεν έχουν πια ανάγκη να προσκολληθούν σε κάποιον σύζυγο. Υπονοείται επίσης ότι μόνο οι ισχυρότεροι και πλουσιότεροι άντρες βρίσκονται στο οπτικό πεδίο μιας επαγγελματικά επιτυχημένης και οικονομικά ανεξάρτητης γυναίκας. Οι υπόλοιποι ασθενέτεροι άντρες έχουν πολύ λιγότερα δικά τους περιθώρια επιλογής γυναικών, συντρόφων για τεκνοποιία. Ενώ παλαιότερα, όταν οι γυναίκες δεν είχαν ισότιμη επαγγελματική και κοινωνική παρουσία, ακόμη και οι ταπεινότεροι σε επάγγελμα ή σε οικονομικά ή φυσικά προσόντα άντρες, είχαν μεγαλύτερη δυνατότητα να ζευγαρώσουν με κάποια σύζυγο -για σταθερό δεσμό μιλάμε πάντα, για οικογένεια δηλαδή-, επιλέγοντας από ένα πολύ μεγαλύτερο σύνολο διαθέσιμων γυναικών.

Και συνεχίζει: "...That’s a big shift from the past. Historically, people from poorer families tended to transition to adulthood earlier – they left education, got jobs and started families at a younger age...". Παλαιότερα ήταν οι φτωχότερες τάξεις (άντρες και γυναίκες) που τεκνοποιούσαν περισσότερο και σε νεαρότερη ηλικία. Ενώ τώρα οι τεκνοποιούντες είναι λιγότεροι, κυρίως λόγω της επιλογής των γυναικών να μην τεκνοποιήσουν, τουλάχιστον μέχρι να ολοκληρώσουν έναν κύκλο ζωής και εμπειρίας (επαγγελματικής, μορφωτικής, ψυχαγωγικής, ερωτικής). Οι λιγότερες διαθέσιμες προς τεκνοποιία γυναίκες συνεπώς ανεβάζουν τον πήχη που πρέπει να υπερβούν οι επίδοξοι μνηστήρες και έτσι πολλοί αρσενικοί μένουν οριστικά "εκτός νυμφώνος" (κυριολεκτικώς). Αυτό ονομάζεται"selection effect". 

Αλλά αυτό ήταν ανέκαθεν παγκόσμιος νόμος της φύσης, οπότε γι' αυτό λέω ότι δεν μας λέει κάτι καινούργιο το άρθρο, παρά μόνο καταγράφει το φαινόμενο. Με παρακίνησε όμως να ξεκινήσω τις δικές μου σκέψεις σχετικά με την υπογεννητικότητα και το δημογραφικό ζήτημα. 

Είναι δίκαιο οι γυναίκες να ζητάνε πλήρη κοινωνική και οικονομική ισοτιμία [2]. Ένα ισχυρό κίνητρο για την τεκνοποιία σήμερα είναι ακριβώς η ισομερής συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή των παιδιών (η εγκυμοσύνη παραμένει αναγκαστικά υπόθεση της γυναίκας). Χαρακτηριστικά, στο άρθρο αναφέρεται ότι στην Κίνα, όπου οι άντρες κατά παράδοση δεν συμμετέχουν στις φροντίδες και τις ασχολίες της ανατροφής των παιδιών, οι γυναίκες έχουν "επαναστατήσει". Όλο και περισσότερες από αυτές αρνούνται να τεκνοποιήσουν. Ενώ,στις Σκανδιναβικές χώρες, όπου οι ισοτιμία των δύο φύλων έχει σε μεγάλο βαθμό επιτευχθεί και αποτελεί πλέον συστατικό του κοινωνικού τους πολιτισμού, οι γεννήσεις ανά μητέρα βρίσκονται σε υψηλότερο επίπεδο, τουλάχιστον από αυτό της Κίνας, η οποία έχει αρχίσει να καταρρέει δημογραφικά.

Το άρθρο κινείται μάλλον σε ρηχά νερά σχετικά με την αναζήτηση της βαθύτερης αιτίας των λιγότερων γεννήσεων, ένα γενικότερο φαινόμενο σε όλες τις χώρες όπου παρατηρείται οικονομική πρόοδος. Αλλά ας αφήσουμε το άρθρο και ας δούμε επίσης τι συμβαίνει και στις χώρες όπου η οικονομική πρόοδος είναι μικρότερης εμβέλειας (αγγίζει μικρότερο μέρος του πληθυσμού): και εκεί παρατηρείται μείωση των γεννήσεων ανά μητέρα. Τα παρακάτω σχεδιαγράμματα απεικονίζουν ένα εντυπωσιακά παγκόσμιο φαινόμενο. 

Παρατηρούμε ότι από το 1950 και δώθε ο ρυθμός γεννήσεων πέφτει παντού και συστηματικά. Μπορεί κάποιες χώρες να έχουν ξεκινήσει από πολύ ψηλό επίπεδο, αλλά η μακροπρόθεσμη τάση είναι μία και μοναδική. Αξίζει λοιπόν να σκεφτούμε μήπως υπάρχει ένα βαθύτερο ψυχολογικό αίτιο πίσω από την παγκόσμια τάση. 

Νομίζω ότι το βαθύτερο αίτιο είναι η αυξανόμενη ροπή προς τον ατομικισμό και αυτό δεν το θέτω σε ηθικιστική βάση. Ο άνθρωπος πρώτα υπάρχει ως άτομο και μετά συνθέτει κοινωνία ατόμων. Ο άνθρωπος τείνει εντισκτωδώς και κατά προτεραιότητα προς την πραγμάτωση ατομικών προσδοκιών και αναγκών. Η δυνατότητα να βουληθεί και η δυνατότητα να πραγματώσει προσδοκίες και ανάγκες είναι αυτό που ονομάζουμε ατομική ελευθερία. Αλλά η ελευθερία διάθεσης του εαυτού περιορίζεται από υλικές και ηθικές δεσμεύσεις που επιβάλλουν η φύση και η κοινωνία (οι υπόλοιποι "έτεροι"). Αυτή η ισορροπία δικαιωμάτων και υποχρεώσεων μεταξύ ατόμου και κοινωνικής ομάδας (οικογένεια, φυλή, έθνος, θρησκεία κ.λπ.), διαφέρει ανά την ιστορία και ανά τη γεωγραφία· επηρεάζεται από ιδεολογίες, θρησκευτικές πεποιθήσεις, κοινωνικές συνθήκες, όπως και από οικονομικές πρακτικές και περιορισμούς. 

Αναμφισβήτητα, η αναπαραγωγή και η επιβίωση του ανθρώπινου είδους είναι το πρώτιστο και ζωτικότερο συλλογικό καθήκον κάθε κοινωνίας. Είναι υπαρξιακός όρος ένας ικανός αριθμός παιδιών, επαρκής για την επιβίωση της γενετικής ομάδας (φυλή, έθνος, κράτος), να αναπληρώνει τη φυσική φθορά (γήρας) όσο και τις άκαιρες απώλειες (ατυχήματα, ασθένειες, πόλεμοι [3]). Γι' αυτό και κάθε φυλή, έθνος ή κράτος ζητούν από τα μέλη τους,και τους επιβάλλουν μαζί ως υποχρέωση, την ατομική μέριμνα των γονέων για τη σταθερότητα του φυσικού και του ανθρώπινου περιβάλλοντος (οικογένεια) εντός του οποίου γεννιούνται και ανατρέφονται τα παιδιά. Αυτός είναι οο λόγος που σε κάθε κοινωνία (μέχρι τη σημερινή εποχή τουλάχιστον), ο γάμος μεταξύ άνδρα και γυναίκας γίνεται τελετουργικά, βιώνεται ως θρησκευτική μυσταγωγία, τελείται με την ανοικτή πανηγυρική συμμετοχή πλήθους συγγενών και φίλων, προσδίδει κοινωνικό και ηθικό κύρος, αποκτά θεσμική υπόσταση και προστατεύεται νομικά από την υπονόμευσή του (μοιχεία, πολυγαμία, διαζύγιο). 

Η έλξη των -ετερόφυλων- ανθρώπων με σκοπό την τεκνοποιία είναι συνεπώς και ατομικό ένστικτο και κοινωνική αποστολή∙ παρόρμιση αλλά και δέσμευση∙ δικαίωμα προς τον εαυτό αλλά και υποχρέωση προς την ομάδα· τόσο αυτοπροσδιορισμός (ελευθερία) όσο και ετεροπροσδορισμός (η αναστολή της).

Εντούτοις, παρά την όποια θεσμοθετημένη υποχρεώση, το ατομικό έντικτο δεν κάνει υπολογισμούς, δεν βλέπει μακροπρόθεσμους συλλογικούς στόχους, δεν απασχολείται με ισορροπίες πληθυσμιακής ισχύος σε σχέση με άλλεςανταγωγνιστικές ή εχθρικές κοινωνίες. Καμιά μεγαλοομάδα (φυλή, θρησκευτική ομάδα, εθνος, κράτος, αυτοκρατορία), όσο πατερναλιστική και σφιχτά ρυθμισμένη και αν είναι η διακυβέρνησή της, δεν μπορεί να προβλέψει επαρκώς, ούτε να κατευθύνει με την επιθυμητή ακρίβεια τη φυσική αναπαραγωγή στο μικροεπίπεδο του ατόμου. Δείτε για παραδειγμα πώς η ισχυρότατη κρατική παρέμβαση δεκαετιών οδήγησε την κομμουνιστική Κίνα στη σημερινή δημογραφική της κατάρρευση.

Μπορεί βέβαια το γενικό σχέδιο της δημογραφικής πορείας να σχηματοποιείται, όπως φαίνεται κάτωθι (τα πέντε στάδια της δημογραφικής μετάβασης), αλλά το πώς θα κινηθεί η καμπύλη σε κάθε στάδιο, με ποια διακύμανση ύψους-βάθους, συχνότητας και διάρκειας φάσεων, αυτό είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθεί και να καθοδηγηθεί. Είδαμε άλλωστε πιο πάνω πόσο διαφορετικά έχουν κυμανθεί οι δημογραφικές καμπύλες διαφόρων χωρών. 

Αυτό που υποστηρίζω είναι ότι οι άνωθεν παρεμβάσεις από την κοινωνία και από την πολιτική (επίσημες ή ανεπίσημες, ενθαρρυντικές ή αποθαρρυντικές), παρά το ότι έχουν σημαντική επίδραση στην πορεία της δημογραφικής καμπύλης, είναι τελικά λιγότερο ισχυρές από τους ψυχολογικούς παράγοντες που καθορίζουν την ατομική βούληση των ανθρώπων. Η αποφασιστικότερη επίδραση αναδύεται μέσα από τον μύχιο κόσμο του έρωτα, του συναισθήματος και του ενστίκτου. Αυτά με τη σειρά τους υπόκεινται σε διαλεκτική σχέση με την έξω πλευρά της ζωής, ποικίλουν και συν-καθορίζονται από την πολιτική, την ιδεολογία, τη θρησκεία, την οικονομία, το φυσικό περιβάλλον. 

Γι' αυτό εστιάζω στο εσωτερικό κίνητρο και δίνω λιγότερη σημασία στις πολιτικές παρεμβάσεις επί τους δημογραφικού. Πρέπει να αναζητήσουμε την καθολική (παγκόσμια) αιτία της μείωσης της γεννητικότητας στον βαθύτερο ψυχισμό του ανθρώπου και γι' αυτό θα επανέρθω στο θέμα της ικανοποιήσης των ατομικών αναγκών του ανθρώπου, του αυτοπροσδιορισμού του και της ελευθερίας του.

Η γυναίκα στη Νιγηρία, στο Κονγκό (DRC) ή στη Σενεγάλη, κάνει πολλά παιδιά από ανάγκη. Η θνησιμότητα του παιδικού και του γενικού πληθυσμού δεν αφήνει περιθώρια οικογενειακού προγραμματισμού. Αυτή η πικρή αλήθεια ισχύει για τις περισσότερες χώρες της Αφρικής.

Όπως μου είχε πει κάποτε και ένας καθηγητής μου στο Φυσικό της Αθήνας (ο κος Θεοφίλου), από τα λίγα που μπορεί να χαίρονται στη δύσκολη ζωή τους όσοι ζουν μέσα σε ακραία φτώχεια, είναι μια κάποια εφήμερη ηδονή και -κυρίως- η αίσθηση ότι περιβάλλονται από παιδιά. Νιώθουν ότι δεν είναι απόβλητοι και περιθωριοποιημένοι, αλλά ότι είναι παραγωγικοί και αξιοσέβαστοι μέσα σε έναν δικό τους οικογενειακό μικρόκοσμο, άμεσα καθορισμένο από αυτούς, παρά την οικονομική αθλιότητά του (γιατί αγάπη και ψυσικός πλούτος μπορεί να υπάρχουν σε αφθονία ακόμη και μέσα στη φτώχεια).

Στις χώρες του Ισλάμ πάλι, ακόμη και εκεί όπου οι οικονομικές συνθήκες έχουν προοδεύσει, υπάρχει σαφής θρησκευτική παρότρυνση ώστε να αυξηθεί η "ούμμα" [4], το απανταχού έθνος των μουσουλμάνων. Με παρόμοιο τρόπο η εβραϊκή και η χριστιανική θρησκεία πιστεύουν βαθιά στη θεϊκή ευλογία και εντολή "αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής..." (Γέννεσις, Κεφ. 9, Θ). Αυτές οι ομογάλακτες θρησκείες επιβραβεύουν ηθικά όσους πιστούς προάγουν την πολυμελή οικογένεια (σήμερα το πετυχαίνουν κυρίως οι υπερορθόδοξοι εβραίοι) [5].

Ας δούμε χαρακτηριστικά την παγκόσμια γεωγραφία της γεννητικότητας στο κάτω σχήμα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι όπου η ατομική ελευθερία περιορίζεται -ως δυνατότητα διάθεσης του ευατού σε σχέση με τη γέννηση απογόνων-, είτε από τις επιταγές της θνησιμότητας είτε από την θρησκευτική παρότρυνση, εκεί ο ρυθμός γεννήσεων είναι υψηλότερος.

Ας δούμε όμως και τον σχετικό χάρτη για την οικονομικά προοδευμένη Ευρώπη. Εδώ μάλιστα ο σύγχρονος ευρωπαϊκός πολιτισμός διατείνεται ότι έχει καταφέρει να απαλλάξει το άτομο από ετεροπροσδιορισμούς εθνικής, φυλετικής ή θρησκευτικής προέλευσης [6]. Αν αυτό ισχύει, τότε η Ευρώπη είναι ιδανικός χώρος για να εξεταστεί το ένστικτο της αναπαραγωγής σε "εργαστηριακές συνθήκες" ατομικής ελευθερίας.  

Τι γενικό παρατηρούμε; Την απογοητευτική εικόνα όχι κάποιας Γηραιάς [7] αλλά μιας θνήσκουσας ηπείρου (βλ. και μεταγενέστερη σημείωση [11] για πιο πρόσφατα στοιχεία -ακόμα πιο απογοητευτικά για την Ελλάδα). Κάτι οριακά καλύτερο υπέρχει στο Βορρά αλλά κάτι πολύ χειρότερο συμβαίνει στο Νότο (δυστυχώς για την Ελλάδα). Η μικρή αυτή διαφορά αποδίδεται στη συσχέτιση της γεννητικότητας με την ατομική οικονομική δυνατότητα των γονέων αλλά ακόμη περισσότερο στη στοχευμένη κοινωνική μέριμνα της πολιτείας. Αυτό είναι το βασικό κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο ανάλυσης στο οποίο εστιάζουν οι ανάλυσεις των συμβατικών ερευνών, τα σχετικά άρθρα (όπως αυτό στο BBC) αλλά και οι πολιτικές δράσεις των κυβερνήσεων.

Αντίθετα, η συσχέτιση του φαινομένου με τον άκρατο ατομισμό συνήθως δεν εντοπίζεται, ίσως γιατί εμείς οι ίδιοι -θεατές και δρώντες μαζί του φαινομένου- είμαστε εμποτισμένοι με το πνεύμα του ατομισμού και έτσι δε στρέφουμε το βλέμμα στον εσώτερο ψυχικό μας κόσμο, ως ενστικτώδης αυτοπροστασία ίσως. Δεν έχουμε, λέμε πάντα, τα κατάλληλα εξωτερικά κίνητρα -οικονομικά κ.λπ.- για να κάνουμε παιδιά. Ενώ αυτό που μας συγκρατεί είναι η δική μας απροθυμία. 

Αναζητώντας περισσότερο υλικό για το θέμα, διάβασα μια έρευνα (Πηγή 2) η οποία έγινε για λογαριασμό τού ανεξάρτητου μη-κερδοσκοπικού ερευνητικού οργανισμού "διαΝΕΟσις".  Την έρευνα διενέργησε ομάδα ερευνητών τού Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), με συντονιστή και επιστημονικό υπεύθυνο τον Διευθυντή Ερευνών του ΕΚΚΕ, Διονύση Μπαλούρδο. Από αυτή την πηγή πήρα και το εισαγωγικό γράφημα για την εξέλιξη της γονιμότητας στην Ελλάδα.

Πριν παραθέσω τα σχόλιά μου για την ίδια έρευνα, θα κάνω κάποιες παρατηρήσεις σε δύο άλλα γραφήματα που παραθέτει η έρευνα και τα οποία προέρχονται επίσης από στοιχεία της Eurostat.

Πρώτα αυτό της γονιμότητας σε σχέση με τη μέση ηλικία:

Παρατηρεί κανείς ότι οι τέως σοσιαλιστικές χώρες βρίσκονται όλες αριστερά του μέσου όρου (29 έτη). Αυτό οφείλεται στην ιστορική πολιτικοκοινωνική εμπειρία αυτών των χωρών, όπου μέχρι το 1990 υπήρχε καθεστώς σχεδόν πλήρους ανελευθερίας διάθεσης εαυτού. Το σοσιαλιστικό κράτος καθόριζε αυστηρό πλαίσιο ηθικής εκπαίδευσης των παιδιών, καθόριζε κατόπιν την επαγγελματική τους ζωή και γενικά είχε ως ιδεολογικό πρόταγμα τον περιορισμό του αυτοπροσδιορισμού των ατόμων. Ήξερες πάνω-κάτω ποιο θα ήταν το μεσοπρόθεσμο μέλλον σου και έτσι προχωρούσες από νωρίς στη ζωή προς το επόμενο καθήκον προς τη σοσιαλιστική πατρίδα: να κάνεις παιδιά προς δόξα και ανάπτυξη του σοσιαλιστικού συστήματος. Εκεί και τότε ίσχυε πλήρως ο νόμος της συσχέτισης γονιμότητας και ετεροπροσδιορισμού (ο σχεδιασμός της ζωής ερχόταν "έξωθεν"). Αυτό λοιπόν που παρατηρείται σήμερα είναι απλά ο απόηχος της παράδοσης σε αυτές τις χώρες [8] και ο οποίος σταδιακά αποσβένεται. 

Μια δεύτερη παρατήρηση είναι η σχετικά υψηλότερη γονιμότητα των πιο ανεπτυγμένων χωρών, όσων έχουν ισχυρή επιδοματική στήριξη για τη μητρότητα. Τις τελευταίες δεκαετίες αυτές όμως οι χώρες έχουν επίσης γίνει χώρες υποδοχής μεταναστών, κυρίως από μουσουλμανικές και αφρικανικές χώρες (τις έχω υπογραμμίσει με κόκκινο). Υπάρχει μήπως κάποια στρέβλωση των αποτελεσμάτων εξαιτίας της μετανάστευσης;

Πιστεύω ότι ένας σοβαρός ερευνητής θα έπρεπε να προχωρήσει στην ανατομία αυτών των αριθμών και να διαχωρίσει τις γεννήσεις που προέρχονται από οικογένειες μεταναστών (τουλάχιστον της πρώτης γενιάς). Είναι σαφές, με βάση όσα προείπαμε για το Ισλάμ και την Αφρική, ότι μεγάλο μέρος της υψηλής θέσης τού δείκτη γονιμότητας οφείλεται ακριβώς στους μετανάστες, οι οποίοι μεταφυτεύουν το δικό τους πολιτισμικό προτύπο της πολυμελούς οικογένειας τώρα πια σε ένα περιβάλλον υψηλής κοινωνικής μέριμνας και υποδομών υποστήριξης της μητρότητας. Αν αφαιρούνταν η συνεισφορά αυτής της "φρέσκιας" κοινωνικής μερίδας, τότε θα μπορούσε -ίσως- να δειχτεί ότι και οι παλαιότεροι γηγενείς των ανεπτυγμένων βόρειων χωρών έχουν επίπεδα γονιμότητας το ίδιο χαμηλά με αυτά των οικονομικά ασθενέστερων ευρωπαϊκών χωρών. Αν συνέβαινε αυτό, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η γονιμότητα δεν συναρτάται ισχυρά με τις κοινωνικές παροχές, όπως συμβαίνει -ας πούμε για τη Γερμανία και την Αυστρία- (οι οποίες θα εμφάνιζαν ίσως ακόμα χαμηλότερο δείκτη μητρότητας για το γηγενή πληθυσμό αν οι μετρήσεις μπορούσαν να διαχωριστούν αναλόγως της μετανάστευσης). 

Η πηγή είναι όμως η Eurostat και ποιος θα τολμούσε να προσβάλει την πολιτική ορθότητα κάνοντας τέτοιους διαχωρισμούς; Όμως, αυτό ακριβώς απαιτείται για μια αληθινά επιστημονική μελέτη. 

Η τρίτη -και μελαγχολική- παρατήρηση είναι για τις χώρες που βρίσκονται κάτω από το όριο των 1,5 γεννήσεων ανά μητέρα. Είτε νωρίς γίνονται μητέρες είτε αργότερα, οι Πολωνές, οι Αλβανές, οι πρώην Γιουγκοσλάβες και οι Μεσόγειες ευρωπαίες (φυσικά και οι Ελληνίδες), κάνουν τα λιγότερα παιδιά στην Ευρώπη. Είναι εμφανές ότι το "σοσιαλιστικό" παρελθόν είναι εδώ το δευτερέον στοιχείο, ενώ πρωτεύον είναι η έλλειψη υποδομών και κρατικής μέριμνας για τη μητρότητα -λόγω δημοσιονομικής στενότητας- αλλά και το σαφέστατα χαμηλότερο διαθέσιμο εισόδημα των πολιτών. Συνεπώς, είναι στο κάτω μέρος του διαγράμματος που η "οικονομία" επιρρεάζει πιο ισχυρά τη γεννητικότητα, (παντα εντός του απογοητευτικού ευρωπαϊκού συνόλου).

Σε απελπιστική θέση είναι οι χώρες κάτω δεξιά στο διάγραμμα, εκεί όπου οι γυναίκες κάνουν και λιγότερα παιδιά και πολύ αργά στη ζωή τους. Οι χώρες αυτές θα πρέπει να θεωρούνται  καταδικασμένες σε οικονομικό μαρασμό, ριζική πολιτισμική μετάλλαξη και, αν γειτνιάζουν και κάποιο επίφοβος γείτονα, ακόμη και σε γεωπολιτικό αφανισμό. Διακρίνετε μήπως μια τέτοια χώρα; 

Περνώ στο δεύτερο διάγραμμα, εκεί όπου ο οριζόντιος άξονας "ηλικία" έχει αντικατασταθεί από την "οικονομία" (το επίπεδο δαπανών για την προστασία του παιδιού και της οικογένειας):

Τράβηξα μια προσεγγιστική γραμμή γραμμή παλινδρόμισης (linear regression), δηλαδή ένα είδος μέσης συσχέτισης, όπως ακριβώς προβλέπει η επιστημονική έρευνα δεδομένων αυτής της μορφής, όταν δηλαδή ερευνάται μια υποτιθέμενη συναρτησιακή σχέση (εξάρτηση, f(x)=y). Το ζητούμενο εδώ είναι αυτό το οποίο υποστηρίζουν οι ευρωπαίοι πολιτικοί και οι περισότεροι κοινωνικοί επιστήμονες, δηλαδή η ισχυρή σχέση μεταξύ γεννήσεων και επιδοτήσεων της μητρότητας (κυρίως με οικονομικά κίνητρα). Μια ισχυρή σχέση θα σήμαινε ότι τα σημεία οφείλουν να βρίσκονται πολύ κοντά στη μέση γραμμή. Ενώ μεγάλες αποκλίσεις από τη μέση γραμμή (σε κάθετες αποστάσεις) υποδεικνύουν μια χαλαρή σχέση, ενώ εντελώς ακανόνιστα σημεία, σημαίνει στην πράξη μη-σχέση.

Ίσως το παρατηρήσατε πριν, αλλά αυτό ακριβώς (μη-σχέση) συμβαίνει στο προηγούμενο διάγραμμα των γεννήσεων σε σχέση με την ηλικία. Σε τούτο όμως το διάγραμμα "οικονομίας-γεννήσεων" είναι φανερό ότι μιλάμε για μια πολύ χαλαρή σχέση, όπως ακριβώς ισχυρίζομαι και εγώ για τα βαθύτερα αίτια της υπογεννητικότητας.

Εκεί που τα σημεία είναι πιο κοντά στη μέση γραμμή είναι στο κάτω αριστερό τεταρτημόριο. Είναι η περιοχή των εξαθλιωμένων χωρών (les miserables), των ίδιων όσων έχουμε ήδη διακρίνει στο προηγούμενο διάγραμμα να αυτοκαταδικάζονται σε εξαφάνιση. Είπαμε πριν, ότι το γεγονός ότι βρίσκονταν κάτω από το όριο του 1,5 παιδιού ανά μητέρα όφειλε να έχει σχέση και με την κακή οικονομική κατάσταση στις χώρες αυτές, τουλάχιστον για τη δεκαετία της κρίσης (2010-2020). Το νέο διάγραμμα επιβεβαιώνει αυτή την πρόβλεψη.

Αντίθετα, στο πάνω δεξί τεταρτημόριο, στις χώρες όπου η κοινωνική και επαγγελματική ισότητα των φύλων είναι κατακτημένη από δεκαετίες, εκεί όπου υπάρχει δημοσιονομική ευρωστία, υψηλότατο ατομικό διαθέσιμο εισόδημα και επίσης η οικονομική και θεσμική ενίσχυση της μητρότητας είναι η πιο ισχυρή, εκεί βλέπουμε πολύ μεγάλες αποκλίσεις από τον άξονα. Ακόμη και για χώρες με την ίδια κοινωνική και πολιτική κουλτούρα (Σκανδιναβικές), οι διαφορές είναι τόσο σημαντικές ώστε να αναρωτιέται κανείς για την ύπαρξη ή όχι κάποιου σοβαρού συσχετισμού οικονομίας και γεννήσεων. Πόσο μάλλον που η Γερμανία και η Αυστρία, με κορυφαία μέσα ατομικά εισοδήματα στην Ευρώπη, αποτυγχάνουν να πείσουν τους κατοίκους τους να γίνουν γονείς, παρά την γαλαντόμο οικονομική υποστήριξη των γεννήσεων και της ανατροφής των παιδιών. 

Η ιδιάζουσα θέση της Γαλλίας (πολύ πάνω από τη μέση γραμμή) με κάνει να υποψιάζομαι ότι έχουμε στρέβλωση λόγω του μεταναστευτικού φαινομένου, καθώς είναι στη Γαλλία  ακριβώς όπου παρατηρείται ο αναλογικά μεγαλύτερος αριθμός μεταναστών από μουσουλμανικές και αφρικανικές χώρες. 

Μια πραγματική αναλυτική δουλειά θα ήταν να διακριθεί η επίδραση του μεταναστευτικού φαινομένου για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Αλλά αυτό θα άνοιγε τον ασκό του Αιόλου για μια ριζοσπαστική πολιτική συζήτηση σχετικά με το μεταναστευτικό, την οποία η υπερκυβέρνηση των Βρυξελλών αποτάσσεται.

Έχοντας κάνει δουλειά σε τέτοια διαγράμματα ως φυσικός (π.χ. ως προωτοετής φοιτητής για να επιβεβαιώσω τον Νόμο του Ώμ), είναι εύκολο να σκεφτώ ότι φιλτράροντας τα στοιχεία ως προς το μεταναστευτικό, η μέση γραμμή θα είχε μικρότερη κλίση (θα έκλινε πιο κοντά στον οριζόντιο άξονα). Αυτό από μόνο του σημαίνει ότι ο ρυθμός γεννήσεων αυξάνει με τη μεγαλύτερη οικονομική στήριξη, αλλά με πολύ μικρότερη απόκριση. Αυτό δεν είναι αισιόδοξο για τις χώρες του πρώτου τεταρτημορίου (les miserables) που προσβλέπουν σε κάποια ανάκαμψη σε περίπτωση -έστω- αυξημένων επιδοματικών πολιτικών. 

Αυτό που θα ήταν ακόμη πιο ενδιαφέρον -ίσως αποκαλυπτικό- θα ήταν να παρασταθεί το ίδιο διάγραμμα αποκλειστικά για τους μετανάστες. 

Πού υπολογίζετε ότι θα βρίσκονταν οι ρυθμοί γεννήσεων των μεταναστών στις διάφορες χώρες αν όχι σε μια γραμμή περίπου παράλληλη με τον οριζόντιο άξονα, με ισχυρή κλίση προς τα άνω και σε υψηλό σημείο τομής με τον κατακόρυφο άξονα;

Για να το αποσχηματοποιήσω: περιμένω να βρεθεί ότι οι μετανάστες κάνουν έτσι και αλλιώς πολλά παιδιά, τουλάχιστον αρκετά περισσότερα από τους γηγενείς της γειτονιάς τους ανά τις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις. Επίσης, αναμένω να επιβεβαιωθεί ότι τους επηρεάζει σημαντικά (θετικά βεβαίως) το επιδοματικό καθεστώς. Ενώ, αντίθετα με ό,τι υποστηρίζει η συμβατική έρευνα και η πολιτική σκέψη, πιστεύω ότι θα καταδειχθεί ότι οι ευρωπαϊκής καταγωγής πληθυσμοί δεν κάνουν παιδιά κυρίως από πεποίθηση. Αναμένω επίσης ότι μια έρευνα με παράμετρο το εισοδηματικό επίπεδο, μπορεί να δείξει ότι, εντός καθε χώρας, η οικονομική ανασφάλεια  είναι δευτερεύον μόνο παράγοντας. Δεν είναι τόσο ταξικό το ζήτημα όσο ψυχολογικό και ηθικό.

Είναι μήπως το θρήσκευμα; Δείτε την Ιρλανδία και την Τουρκία όπου δεν υπάρχει σημαντική -ως μηδενική για την τελευταία- επίδραση από τυχόν στρεβλώσεις μεταναστευτικής προέλευσης. Οι καθολικοί Ιρλανδοί κάνουν παραδοσιακά πολλά παιδιά. Ακόμη και στη Βόρεια Ιρλανδία (Μπέλφαστ), εκεί όπου οι προτεστάντες Ιρλανδοί ήταν κάποτε πλειοψηφία, η δημογραφική δυναμική των καθολικών τους έχει πλέον υποσκελίσει. Όσο δε για την Τουρκία, εκεί διακρίνεται καθαρά το φαινόμενο της επιρροής της θρησκείας και των σχετικών παραδόσεων πάνω στον οικογενειακό σχήμα και στο μέγεθός του. Εντός της Τουρκίας δε, υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ των Δυτικών παραλίων (Σμύρνη κ.λπ.) και της Ανατολίας (ιδιαίτερα μεταξύ των κουρδικής καταγωγής Τούρκων).

Είδαμε πόσα σοβαρότατα συμπεράσματα μπορεί να εξαχθούν από μια απλή μελέτη κάποιων διαγραμμάτων και από μια πιο στοχευμένη έρευνα. Διαβάστε όμως στο σύνολό του το άρθρο στο "διαΝΕΟσις" και θα δείτε ότι πέρα από τα οφθαλμοφανή (ότι π.χ. οι πλούσιες χώρες τα καταφέρνουν κάπως καλύτερα), πρακτικά, δεν υπάρχει κάποια ουσιαστική ανάλυση. Συγκριτικά δεδομένα παρέχονται μόνο, τα οποία ποιoτικά τα γνωρίζουμε ήδη. Βέβαια, τα διαγράμματα που παρέχει η Eurostat μάς δείχνουν δυστχυώς πόσο χειρότερη μοίρα ετοιμάζουμε εμείς στην Ελλάδα για τα παιδιά μας. Αξίζει να τα δούμε έστω γι' αυτό και μόνο.

Όσο δε για τις πολιτικές προτάσεις αντιμετώπισης της δημογραφικής κατάρρευσης, η έρευνα του ΕΚΚΕ δεν οδηγεί σε κάτι καινοτόμο, πέρα από τη μόνιμη επωδό για αύξηση της οικονομικής στήριξης της γέννησης και της ανατροφής παιδιών. Ορθό αυτό, αλλά δεν εξειδικεύεται επαρκώς και προς τη σωστή κατεύθυνση. Αντίθετα, αποτελεί μίμηση προτύπων, αυτών των σκανδιναβικών χωρών, οι οποίες έχουν εντελώς διαφορετικό κοινωνικό πολιτισμό, ιστορικές εμπειρίες και οικογενειακές παράδοσεις, αλλά και πολύ διαφορετικές εθνικές, γεωπολιτικές και θρησκευτικές συντεταγμένες από ότι η Ελλάδα. 

Συγκεριμένα, στο "διαΝΕΟσις" επαναλαμβάνεται η πανευρωπαϊκή συνταγή έξι κατευθύνσεων ως εξής (σε πλαγιοσειρά, ο επιτονισμός των συντακτών): 

1. Μείωση της φτώχειας και εισοδηματική υποστήριξη
2. Άμεση αποζημίωση για το οικονομικό κόστος των παιδιών
3. Προώθηση της απασχόλησης, ειδικά για γυναίκες
4. Μεγαλύτερη ισότητα των φύλων
5. Υποστήριξη ανάπτυξης για την πρώιμη παιδική ηλικία
6. Αύξηση της γεννητικότητας

Γενικά, τα μέτρα οικογενειακής πολιτικής πρέπει σε γενικές γραμμές να στοχεύουν στην ενίσχυση του οικογενειακού εισοδήματος. Αυτός είναι ένας σημαντικός παράγοντας -όταν οι άμεσες ανάγκες μιας οικογένειας καλύπτονται, η ανησυχία για το μέλλον μειώνεται και η απόφαση τεκνοποίησης γίνεται ευκολότερη. Επιπλέον και στο ίδιο πλαίσιο, πρέπει να αντιμετωπίζεται το υψηλό κόστος φροντίδας και ανατροφής του παιδιού, ενώ πρέπει να στηρίζεται και η οικογενειακή ζωή, περιορίζοντας τις θυσίες στα επαγγελματικά και προσωπικά θέματα που καλούνται να κάνουν οι γονείς. Ο στόχος είναι τα ζευγάρια -και μάλιστα ειδικά τα νέα ζευγάρια- που επιθυμούν να κάνουν παιδί να μπορούν να πάρουν την απόφαση νωρίτερα ώστε να έχουν μεγαλύτερο περιθώριο, αν θέλουν, να κάνουν και δεύτερο ή και τρίτο στο μέλλον..."

Δεν μπορεί να διαφωνήσει κανείς με τα παραπάνω, όμως δεν ποσοτικοποιούνται κατάλληλα. Για παράδειγμα, το οποιοδήποτε επίδομα τοκετού απορροφάται πλήρως από την αύξηση των δαπανών του μαιευτηρίου και του μαιευτήρα (όσοι έχουν περάσει από αυτή τη διαδικασία, ξέρουν)· τα μηνιαία επιδόματα πληθωρίζονται και δεν αναπροσαρμόζονται στην ώρα τους· ένα μεγαλύτερο αυτοκίνητο δεν λύνει το πρόβλημα της μετακίνησης μιας οικογένειας (η αυτόνομη κίνηση κάθε γονιού για επαγγελματικούς λόγους, οι καθημερινές μετακινήσεις στις διάφορες σχολικές και εξωσχολικές ασχολίες των παιδιών απαιτούν μάλλον δύο μικρότερα παρά ένα αλλά μεγαλύτερο αυτοκίνητο)· οι βρεφονηπιακοί σταθμοί ή η κατ' οίκον βοήθεια από βρεφοκόμο/παιδοκόμο έχει και αυτή την ίδια πληθωριστική αδυναμία, ενώ αποξενώνει το παιδί από τους γονείς του.

Το πρότυπο των Σουηδών ή των Δανών πατεράδων οι οποίοι συμμετέχουν εξ ίσου στη φροντίδα και στο μεγάλωμα των παιδιών (εννοείται, απολαμβάνοντας τα ίδια "μητρικού" χαρακτήρα εργασιακά προνόμια) δεν είναι εύκολα εφαρμόσιμο στη χώρα μας, ακριβώς λόγω του διαφορετικού πολιτισμικού παραδείγματος. Υπάρχουν στην Ελλάδα πολλές γυναίκες που με ευχαρίστηση θα έμεναν σπίτι για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους, πολύ λίγοι όμως άνδρες που θα άφηναν προσωρινά το επάγγελμα για να κάνουν το ίδιο. Αυτό το πρότυπο είναι δύσκολο να αλλάξει με τον επείγοντα τρόπο που απαιτεί η δημογραφική εξαφάνιση της Ελλάδας.

Στη δική μας συνεκτικότερη ελληνική κοινωνία, με το ιστορικό πρότυπο της εκτεταμένης οικογένειας (όχι του πυρηνικού σχήματος, μόνο γονιοί και παιδιά δηλαδή), των παπούδων, των εξαδέρφων, των θείων, των φίλων και των γειτόνων, η βοήθεια για την ανατροφή των παιδιών προερχόταν παραδοσιακά από αυτόν τον εκτεταμένο κύκλο. Επειδή δεν έχει νόημα η οικονομική αποζημίωση μιας τέτοιας συγγενικής σχέσης, αυτό που έχει νόημα είναι η επαρκής επιδότηση της ανατροφής του παιδιού, ώστε να υπάρχει η επιλογή του γονιού να κρατήσει τα χρήματα του βρεφονηπιακού σταθμού και να τα διαθέσει στον φίλο, τον γείτονα ή και τον παππού που κρατάει το παιδί. Όταν τα χρήματα είναι λίγα, δεν έχει νόημα να μιλήσεις καν για τέτοια διαπροσωπική δέσμευση, έστω με αντίστοιχη αντιπαροχή. Όταν τα χρήματα είναι όμως πολλά, οι επιλογές αυξάνονται. Τέτοια διαθεσιμότητα ανθρώπινου περίγυρου απλά δεν υπάρχει στις βόρειες "προοδευμένες" χώρες.

Θα συμφωνήσω συνεπώς εδώ με την επιδοματικού χαρακτήρα στήριξη, ως ένα από τα μέτρα που χρειάζεται να παρθούν (είμαστε άλλωστε στο τεταρτημόριο όπου έχει νόημα η επιδότηση). Σε σχέση με την οικονομική πλευρά της ανατροφής των παιδιών, πιστεύω ότι το πράγμα στην Ελλάδα μπορεί να απλοποιηθεί ως εξής:

1. Να συνδεθεί η φορολογική κλίμακα με την τεκνοποιία: Μείωση πχ. κατά 20% της όποιας φορολογικής κλίμακας (της κλίμακας, όχι του φόρου!) για το πρώτο παιδί, κατά 50% για το δεύτερο και πλήρης φορολογική απαλλαγή για το τρίτο. Είναι ένα ανταποδοτικό μέτρο της κοινωνίας, που δηλώνει ότι το ζευγάρι που έχει τρίτο παιδί πρέπει να θεωρείται ότι έχει ήδη εκπληρώσει τις φορολογικές του υποχρεώσεις απέναντι στην πατρίδα και το έθνος.

Μάλιστα, στο βαθμό που η συνολική άμεση φορολογία των Ελλήνων αποδίδει μόνο €15 δις από τα συνολικά €69 δις των φοροεσόδων (2024), το μέτρο αυτό δεν θα άλλαζε δραματικά τα φορολογικά έσοδα, τα οποία σε μεγάλο βαθμό θα αναπληρώνονταν από την υψηλότερη κατανάλωση και από την αύξηση της αποδοτικότητας της εργασίας (χωρίς φορολογία θα εργαζόμασταν περισότερο).

Με αυτό τον τρόπο, αυξάνεται σε μόνιμη και αναλογική βάση το διαθέσιμο εισόδημα των γονιών, σε ευθεία σχέση με την ανταγωνιστική αμοιβή της εργασίας. Και ας το διαθέσουν πλέον οι γονείς όπου και όπως θέλουν: σε μικρά ή μεγάλα αυτοκίνητα, σε βρεφονηπιακό σταθμό ή στη γιαγιά που φροντίει τα εγγόνια, σε ταξίδια ή ψυχαγωγία, σε μεγαλύτερο σπίτι ή σε εκπαιδευτικές ενασχολήσεις του παιδιού [9], [10].

2. Να μπορεί να συνταξιοδοτηθεί πρόωρα η τρίτεκνη μητέρα: Υπενθυμίζω ότι αυτό το μέτρο παλαιότερα ίσχυε αλλά δυστυχώς αποσύρθηκε λόγω δημοσιονομικού κόστους στα χρόνια της κρίσης. Γνωρίζω προσωπικά αρκέτες γυναίκες που με το κίνητρο της πρόωρης συνταξιοδότησης προχώρησαν σε τρίτη γέννα, παρά το ότι βρίσκονταν πλέον σε ώριμη ηλικία.

Γιατί δεν είναι μόνο τα χρήματα αλλά και ο προσωπικός χρόνος που πρέπει να διαθέσουν οι γονείς για την ανατροφή των παιδιών. Και πάλι εδώ το δικό μας μεσογειακό πρότυπο διαφέρει από αυτό των βόρειων, τους οποίους τόσο θαυμάζουν οι κοινωνικοί μας επιστήμονες και οι πολιτικοί.

Σε ότι αφορά το δημοσιονομικό του κόστος (για το 2024, από τις συνολικές δαπάνες περίπου €80δις τα €33 δις δίνονται για συντάξεις) δεν είναι δίκαιο να εξισώνεται η προσφορά της ελληνίδας τρίτεκνης μητέρας, η οποία θα ασχολείται κατ΄οίκον με τα παιδιά της μέχρις το βαθύ γήρας, με την εργασία που προσφέρει ο καθένας μας σε τρίτους εργοδότες (και προς τον εργοδότη "Δημόσιο"). Δηλαδή: ας κόψει το Κράτος από αλλού και ας δώσει σύνταξη στην τρίτεκνη Ελληνίδα. 

Δύο μόνο μέτρα προτείνω, απλά και εύκολα, εφαρμόσιμα και κοινωνικά δίκαια. Συνδυαστικά μεταξύ τους θα μπορούσαν να οδηγήσουν πολύ σύντομα σε δημογραφική ανάκαμψη, τουλάχιστον σε έναν βαθμό που να εγγυάται την επιβίωση του ελληνικού έθνους.

Όμως στην Ελλάδα συνεχίζουμε να μιλάμε αορίστως για ισότητα φύλων, για καταπολέμηση της φτώχειας κ.λπ. Ας αφήσουμε τα περί ισότητας και ας επιτρέψουμε σε όσες Ελληνίδες το θελήσουν, να επιστρέψουν σπίτι για να μεγαλώσουν αυτές οι ίδιες τα δικά τους παιδιά. Αλλιώς έχουμε το παράδοξο να εργάζονται οι χαμηλόμισθες Ελληνίδες μόνο και μόνο για να πληρώσουν κάποιον τρίτο, είτε στο βρεφονηπιακό σταθμό είτε στο σπίτι, για να τους μεγαλώσει τα παδιά, με ό,τι αυτό αυτονόητα συνεπάγεται.

Αυτά τα δύο μέτρα (το πρώτο κυρίως) στοχεύουν στην οικονομική πλευρά του προβλήματος. Είδαμε όμως από τα πανευρωπαϊκά δεδομένα ότι το πολιτισμικό και κοινωνικό πρότυπο είναι ο πιο αποφασιστικός παράγοντας. Όσο και αν βελτιωθεί η οικονομική δυνατότητα ενός ώριμου προς τεκνοποιία ανθρώπου, άνδρα ή γυναίκας, απαιτείται και βούληση για να γίνει κανείς γονιός. Αυτή η βούληση είναι που έχει υποχωρήσει δραματικά, ακόμη και εκεί που η οικονομική δυνατότητα είναι εξασφαλισμένη. Δεν είναι άλλωστε ο δείκτης γεννητικότητας κοντά στο 1,5 μόνο, ακόμη και στις πλούσιες χώρες; 

Η έλλειψη βούλησης της πατρότητας και της μητρότητας οδηγεί την υποχώρηση των γεννήσεων παγκοσμίως. Για να διακρίνω το αίτιο επανέρχομαι στην ισορροπία μεταξύ ατομικών δικαιωμάτων και υπερατομικών υποχρεώσεων, έστω και αν αυτές οι υποχρεώσεις είναι προς τα παιδιά μας τα ίδια, την γενετική και πνευματική μας συνέχεια.

Και καταλήγω: η ανεξέλεγκτη ροπή προς τον ατομισμό είναι ο βασικός λόγος της μείωσης των γεννήσεων. Δεν έχουμε τη διάθεση να αυτοπεριορίσουμε την ατομικότητά μας (ως προσωπικό χρόνο, προσωπικές συνήθειες, προσωπική κατανάλωση, προσωπική ευχαρίστηση) ώστε να ασχοληθούμε με ένα θεμελιώδες καθήκον προς το σύνολο αλλά και προς τον ευατό μας, όπως η ανατροφή απογόνων. Το έργο αυτό είναι εξ ορισμού μακροχρόνιο, κοπιαστικό (πάντα ήταν), αλλά και ψυχολογικά περίπλοκο πλέον, με αβέβαιη συναισθηματική ή πρακτική ανταπόδωση. Ενώ η άμεση χρήση των οικονομικών μας δυνατοτήτων για την ικανοποίηση ατομικών μας αναγκών είναι απλή και αποδίδει σίγουρα, εδώ και τώρα.

Αυτή είναι η ρίζα του προβλήματος και την εντοπίζω στο βιβλίο μου "Τα επιτεύγματα της ελευθερίας", Δ.7. Η οικογένειά μας, σελ. 319: 

"...Το μεγάλωμα των παιδιών δυσκολεύεται λοιπόν αντικειμενικά σήμερα από τις εξωτερικές υλικές συνθήκες (χρόνος και μέσα). Αλλά ακόμα και εκεί που χρόνος και μέσα αφθονούν (όπως σε κάποιες προηγμένες χώρες με υποδειγματική οικονομική και κοινωνική μέριμνα για τις νέες μητέρες), υπάρχουν ωστόσο βαθύτεροι λόγοι που κάνουν τη δημιουργία οικογένειας «βάρος» για τους σύγχρονους νέους.

Όσα είπαμε για τη στροφή προς την ατομικότητα και τη ροπή προς άμεση κατανάλωση, έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό και τη διάθεση των νέων ανθρώπων να δημιουργήσουν οικογένεια. Αλλά και όταν η σύγχρονη οικογένεια υπάρχει, έχει αλλάξει ο επιμερισμός του διαθέσιμου χρόνου και του οικογενειακού εισοδήματος. Παλαιότερα, κάθε στέρηση των γονιών προς μελλοντικό όφελος των παιδιών ήταν αυτονόητη αξία και καθολικό πρότυπο. Μπορεί τότε αυτό να ήταν ακραίο, πάντως σήμερα οι σύγχρονοι γονείς στερούνται τη ζωή λιγότερο από ό,τι πριν.

Στις σύγχρονες –λιγότερες, φευ!– ελληνικές οικογένειες, η παρούσα ευδαιμονία, η απόλαυση της ζωής στο παρόν, διεκδικούν την καταξίωσή τους εκεί που άλλοτε ήταν αυτονόητη η απόλυτη εξοικονόμηση προς κληροδότημα των απογόνων. Ταξίδια, ρούχα, διασκέδαση, όλα παλαιότερα θυσιάζονταν για να αγοραστεί ένα μικρό οικόπεδο, να βρουν τα παιδιά να χτίσουν σπίτι. Σήμερα, αν και προτεραιότητα παραμένουν πάντα τα παιδιά μας, εμείς οι γονείς επιμερίζουμε πολύ διαφορετικά το διαθέσιμο οικογενειακό εισόδημα από ό,τι έκαναν για εμάς οι δικοί μας γονείς.

Γενικότερα, η πρόταξη της προσωπικής μας θεωρίας στη ζωή και των προσωπικών μας αναγκών, οριοθετεί γύρω μας έναν αδιαπραγμάτευτο προσωπικό χώρο και διαμορφώνει έναν πιο ιδιοτελή τρόπο ζωής. Όλο και πιο δύσκολα αποδεχόμαστε να επαναπροσδιοριστούν αυτά τα «κεκτημένα» και να συμβληθούν με τα αντίστοιχα ενός ή μιας συζύγου. Όλο και πιο συχνά ο Έλληνας και η Ελληνίδα απομένουν ξέχωρα, μόνος και μόνη καθένας τους. Αλλά καθώς ο βίος προχωρά, ο «μοναχικός ζυγός» βαραίνει ασύμφορα και ασύμμετρα προς τη φύση του ανθρώπου..."

Κάποιες αντίστοιχες παρατηρήσεις και σκέψεις βρήκα -τυχαία- στο διαδίκτυο (Πηγή 3), στο άρθρο της ψυχοθεραπεύτριας Ειρήνης Ντάκου, Ελληνική οικογένεια, ευτύχημα ή βάρος; Εκεί βλέπω να τοποθετείται επίσης ο ατομισμός στο κέντρο του προβληματισμού. Είναι προτιμότερο να διαβάσει κανείς το σύνολο των παρατηρήσεων της κας Ντάκου, αλλά παραθέτω εδώ δύο μόνο χωρία (ο επιτονισμός δικός μου):

"...Οι κοινωνικές και εργασιακές αλλαγές και η ανάδειξη του Ατόμου επιφέρουν αλλαγές στόχων και αξιών και στην οικογένεια, κατά συνέπεια υπάρχουν αλλαγές και στους ρόλους. Η ατομικότητα με όλες αυτές τις αλλαγές που συμπαρασύρει, τους βρίσκει όλους ανικανοποίητους...Η αξία της ατομικότητας δίνει θέση στην αυτονόμηση. Αυτόνομος δεν σημαίνει ανεξάρτητος, αντιθέτως η αλληλεξάρτηση επανέρχεται αλλά σε διαφορετικό πλαίσιο απ’ ότι στην παραδοσιακή οικογένεια. Ο στόχος σήμερα είναι το Εμείς, το πώς μπορούμε δύο ολόκληροι άνθρωποι να δημιουργήσουμε μια νέα οντότητα στο μαζί..." Βρισκόμαστε στο ίδιο μήκος κύματος με την κα Ντάκου.

Στη σημερινή εποχή, τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο, βιώνουμε το ακραίο σημείο της ταλάντευσης του εκρεμμούς μεταξύ αυτοπροσιορισμού και ετεροπροσδιορισμού, ατομικής ελευθερίας και κοινωνικής ευθύνης. Είναι ασθένεια που έχει καταδικάσει σε βιολογικό μαρασμό μέχρι και σε δημογραφική και πολιτισμική εξαφάνιση τις δυτικές κοινωνίες. Η ασθένεια μεταδίδεται ως ιός (viral) ακόμη και σε ευρωστότερες πολιτισμικά και ηθικά κοινωνίες όπως ήταν κάποτε και η δική μας, εδώ στην Ελλάδα. Ο αφηνιασμένος καταναλωτισμός υποπροιόντων και υποκουλτούρας, ο άκρατος δικαιωματισμός, ο κατά woke αποσχηματισμός κάθε περιγράμματος φύλου, έθνους, θρησκείας, πολιτισμικής ομάδας, εξοντώνουν τα όποια αντισώματα επιβιώνουν σε κοινωνικούς θύλακες που ακόμη επιμένουν να αυτοπροσδιορίζονται μέσω ενός ευρύτερου "έτερου συνόλου" (φύλο, φυλή, έθνος, θρησκεία, οικογένεια).

Κλείνοντας αυτή τη συζήτηση για το δημογραφικό, δεν μπορώ παρά να επανέρθω στον θανάσιμο κίνδυνο που επικρέμεται πάνω από την πατρίδα και το έθνος των Ελλήνων, όπως τον περιγράφω στο βιβλίο μου (σελ. 322).

"... Το αποτέλεσμα των αλλαγών, είτε έρχονται έξωθεν είτε μέσα από την κοινωνία μας, οδήγησε στο μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η σημερινή Ελλάδα και το οποίο απειλεί το ίδιο το μέλλον του Ελληνισμού: το δημογραφικό! Πρόκειται για το θεμελιώδες υπαρξιακό πρόβλημα της Ελλάδας. 

Από την τροπή που θα πάρει, θα καθοριστούν και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά, κοινωνικά και διπλωματικά ζητήματα του Έθνους: η ειρήνη με τους γείτονες, η σύγχρονη ταυτότητά μας (σε συνάρτηση με την ένταση των μεταναστευτικών ροών από αλλόφυλες και αλλόθρησκες χώρες), η αρμονική συμβίωση των γενεών, οι κοινωνικές και ταξικές εντάσεις, η θέση μας στην παγκόσμια κατανομή εργασίας, ακόμα και τα ίδια τα γεωγραφικά σύνορα του Ελληνισμού..."

Πηγές: 

1. Social infertility: why birth rates hit an all-time low

2. Η Ελληνική Οικογένεια Και Το Δημογραφικό Πρόβλημα - Dianeosis

3. Ελληνική οικογένεια: Ευτύχημα ή βάρος; | Ειρήνη Ντάκου

Σημειώσεις:

[1]:  Η τεκνοθεσία είτε από ομόφυλα είτε από ετερόφυλα ζευγάρια δεν συμβάλλει στην αύξηση της γεννητικότητας, εκτός και αν βλέπουμε τη γέννηση παιδιών ως επάγγελμα και ως εμπόριο. 

[2]: Προσοχή, όχι ισότητα, η οποία είναι αδύνατη (παρά φύσει), τόσο μεταξύ των φύλων όσο και εντός των φύλων. Το αίτημα πρέπει να αφορά την ισοτιμία, δηλαδή τη δίκαιη -αναλογική- αποτίμηση των ιδιαιτεροτήτων κάθε ατόμου. Η ισοτιμία αποβλέπει στη δίκαιη μεταχείριση κάθε ατόμου μέσα στην κοινωνία, ανάλογα με τις δυνατότητες και τις ανάγκες του, αναξαρτήτως φύλου, ή καταγωγής.

[3]: Κάθε πόλεμος είναι στην πράξη ένας "εμφύλιος". 

[4]: Ummah (/ˈʊmə/;^[1] Arabic: أُمَّة [ˈʊm.mæ]) βλ. Ummah - Wikipedia

[5]: Υπερηφανεύομαι και εγώ γιατί κατάγομαι από την πολυμελή αλλά συνεκτική οικογένεια του Παπα-Κλήμη Διακομανώλη και της Πρεσβυτέρας Σταματίας, που μεγάλωσαν μαζί δώδεκα αγαπημένα παιδιά! Ο πατέρας μου Θωμάς (ο Δίδυμος! όπως μεταφράζεται στα εβραϊκά) και ο δίδυμός του αδερφός Αθηναγόρας είναι οι δεύτεροι από το τέλος σε αυτή την αλυσιδωτή σειρά γεννήσεων.

[6]: Μόνο θύλακες οπισθοδρομικής αντίστασης παραμένουν, όπως ας πούμε στην Ελλάδα, όπου μια σχετική μειοψηφία ακόμη αντιστέκεται, θεωρώντας ότι η πρόταξη πάνω από την ατομικότητά μας υπερατομικών εννοιών, όπως η πατρίδα, η θρησκεία και η οικογένεια, μπορεί να νοηματοδοτήσει το βίο μας με υγιέστερο ψυχικά και ευτυχέστερο τρόπο, σε σχέση με την άβουλη ενσωμάτωσή μας σε ένα α-εθνικό πρότυπο άκρατης και άκριτης κατανάλωσης (υπο)προϊόντων και εικόνων.

[7]: Ο χαρακτηρισμός είχε δωθεί στην Ευρώπη από πολύ παλαιότερα, πριν την καταβύθιση του ρυθμού γεννήσεων. Αναφέρεται όμως στην παλαιότητα του πολιτισμού της Ευρώπης, του Ελληνικού και του Ρωμαϊκού. Αυτό είναι λανθασμένο και έχει γίνει από τους ευρωπαίους ιστορικούς στο πλαίσιο του αλαζονικού ευρωκεντρισμού τους, όπως αναδύθηκε μετά τις Ανακαλύψεις και την Αποικιοκρατία. Οι Ινδοί και οι Κινέζοι παίρνουν όμως σήμερα την εκδίκησή τους.

[8]: Επιβεβαιώνω από την προσωπική μου εμπειρία όταν εργαζόμουν στο Κίεβο (2007-2014), ότι εκεί ήταν κοινός τόπος να παντρεύονται ακόμα και στα 19 τους άντρες και γυναίκες και -δυστυχώς- μετά να χωρίζουν τις περισσότερες φορές μετά από τη γέννηση του πρώτου παιδιού. Ήταν πολύ συχνό φαινόμενο να υπάρχουν χωρισμένες μητέρες μεταξύ 20-25 ετών. Λόγω αυτής της κουλτούρας, μια συνέδελφος στην τράπεζα, η οποία αν και παντρεμένη δεν είχε ακόμη εγκυμονήσει στα 26 της, θεωρούσε ότι είχε πια ξεπεράσει την κανονική ηλικία τεκνοποίησης και φοβόταν τις σωματικές και κοινωνικές συνέπειες αν τελικά δεν τα κατάφερνε. Ευτυχώς για αυτή και για τον σύζυγό της, έκανε σύντομα δύο παιδάκια, στα 28 και τα 30 της αντίστοιχα.

[9]: Όσοι δεν καταφέρνουν να τεκνοποιήσουν να μπορούν να υιοθετήσουν αντίστοιχα και να απολαύουν παρόμοιους όρους.

[10]: (μεταγενέστερη σημείωση) Διαβάζω σήμερα 23/2/2025 ότι η Ουγγαρία του "δικτάτορα" Ορμπάν -λόγω της "απείθειάς του" στα κελεύσματα του Διευθυντηρίου των Βρυξελλών- αυτού που έχει κερδίσει τέσσερις εκλογικές νίκες και απολαμβάνει υψηλότατη δημοτικότητα από τους συμπατριώτες του, εφαρμόζει αυτό που προτείνω! Διαβάστε και δείτε τι θα πει μακροπρόθεσμη δημοσιονομική και δημογραφική πολιτική!!! 

[11]: (μεταγενέστερη σημείωση) Η Ευρώπη γερνάει -Στο ναδίρ ο δείκτης γεννήσεων στην Ελλάδα - iefimerida.gr