Αλέξανδρος Δελμούζος

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΕΛΜΟΥΖΟΣ (Άμφισσα 1880 – Αθήνα 1956). Αναδημοσίευση απο το βιβλίο "Τα Επιτεύγματα της Ελευθερίας", Β.1.3. σελ. 67.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος γεννήθηκε στην Άμφισσα και εκεί ολοκλήρωσε την εγκύκλια μόρφωσή του^[1]. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1897-1903), όπου ήλθε σε επαφή με το κίνημα του δημοτικισμού. Μετά το 1905 συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία (Λειψία και Ιένα).

Γυρίζοντας στην Αθήνα το 1907 αρθρογράφησε στην εφημερίδα «Ακρόπολις» και το 1908 ανέλαβε τη διεύθυνση του Ανώτερου Παρθεναγωγείου του Βόλου. Εκεί για δύο χρόνια πρωτοπόρησε στην εφαρμογή της δημοτικής αλλά και των νέων παιδαγωγικών μεθόδων σύμφωνων με τις νέες ευρωπαϊκές παιδαγωγικές θεωρίες. Η εκπαιδευτική τομή δεν ήταν μόνο στη γλωσσική επιλογή αλλά και στη μεταστροφή από «το ραγιαδισμό και τις ασυναρτησίες των παπαγάλων», προς την καλλιέργεια της παρατήρησης και της κρίσης, προς την έκφραση λόγου με ζωντάνια και ακρίβεια. Η δημοτική γλώσσα όχι μόνο μπορούσε αλλά και έπρεπε να είναι το κατάλληλο όργανο γι’ αυτόν τον σκοπό.

Γλώσσα και ιδεολογία είναι αλληλένδετες και η μία διαμορφώνει την άλλη. Η ριζοσπαστική υιοθέτηση της δημοτικής στη διδασκαλία της Μέσης Εκπαίδευσης -ιδίως εκείνα τα χρόνια- είχε έντονο κοινωνικοπολιτικό πρόσημο. Δημιουργήθηκαν έντονες αντιδράσεις, οι οποίες σχετίζονταν και με τη σύνδεση του Δελμούζου με το Εργατικό Κέντρο Βόλου. Ο καθηγητής κατηγορήθηκε σαν άθεος, διαφθορέας της γλώσσας και της ηθικής. Το 1911 έγιναν συλλαλητήρια εναντίον του. Το Παρθεναγωγείο έκλεισε και ο Δελμούζος σύρθηκε σε δίκη στην οποία αθωώθηκε μόνο το 1914. Τα γεγονότα της δίκης έμειναν στην ιστορία ως τα «Αθεϊκά του Βόλου».

Το 1910, από κοινού με τους Δημήτρη Γληνό και Μανόλη Τριανταφυλλίδη, ο Δελμούζος πρωτοστάτησε στην ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», σωματείου που αποσκοπούσε στην προώθηση του δημοτικισμού. Οι τρεις άντρες συνεργάστηκαν για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση από θέσεις ευθύνης που ανέλαβαν στο Υπουργείο Παιδείας της Επαναστατικής Κυβέρνησης Βενιζέλου. Την περίοδο 1917-1920 ο Δελμούζος ολοκλήρωσε το γραμμένο στη δημοτική «Αλφαβητάρι με τον Ήλιο» (σε συνεργασία με τους Π. Νιρβάνα, Δ. Ανδρεάδη, Ζ. Παπαντωνίου, Μ. Τριανταφυλλίδη και τον ζωγράφο Κ. Μαλέα). Ένα αναγνωστικό με καινοφανή χαρακτηριστικά και καινοτόμα διδακτική μεθοδολογία (ήδη από το εξώφυλλό του δηλώνεται ο χαρούμενος, ανάλαφρος και αισιόδοξος τόνος του, ο οποίος ακολουθείται και στη γραφή).

Ο Δελμούζος συμμετείχε από κοινού με τον Ζαχαρία Παπαντωνίου και στη σύνταξη του Αναγνωστικού της Γ΄ Τάξης του Δημοτικού «Τα Ψηλά Βουνά», ένα βιβλίο θρυλικό για τη θεματολογία, την ομορφιά των εικόνων της φύσης που περιγράφει και για το ήθος που αποπνέει.

Και τα δύο παραπάνω βιβλία αποσύρθηκαν από την επίσημη Βασική Εκπαίδευση μετά την ήττα του Βενιζέλου το 1920 και ο Δελμούζος έφυγε ξανά για τη Γερμανία. Εκεί επανασυνδέθηκε με την πρωτοπορία της παιδαγωγικής θεωρίας (το εκπαιδευτικό κίνημα του «Σχολείου Εργασίας»). Επέστρεψε στην Αθήνα το 1923 και ανέλαβε από τον επόμενο χρόνο τη διεύθυνση του Διδασκαλείου Δημοτικής Εκπαίδευσης στο Μαράσλειο Εκπαιδευτήριο, ενώ ο ομοϊδεάτης του Γληνός ήταν διευθυντής στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία.

Ξανά εφαρμόστηκε η νέα παιδαγωγική μέθοδος, ξανά δημιουργήθηκε νέος κύκλος αντιδράσεων (γνωστών ως τα «Μαρασλειακά») και ξανά έγινε δίκη. Ο Δελμούζος απολύθηκε ξανά από τη θέση του, όπως και ο Γληνός. Μόνο μετά την πτώση της δικτατορίας Θ. Πάγκαλου το 1926 και μετά από πρωτοβουλία του Υπουργού Δικαιοσύνης Κ. Τριανταφυλλόπουλου, η περίπτωση του Δελμούζου επανεξετάστηκε και ο ίδιος αθωώθηκε και αποκαταστάθηκε ηθικά.

Το 1927 ο Δελμούζος διαφώνησε με τον συνιδρυτή του Εκπαιδευτικού Ομίλου Γληνό σχετικά με τους σκοπούς του Σωματείου. Ενώ ο Γληνός κατεύθυνε τη δράση και την ιδεολογία του Ομίλου προς τις σοσιαλιστικές ιδέες, ο Δελμούζος υποστήριξε τον ουδέτερο, υπερταξικό, εθνικό χαρακτήρα του Σωματείου, το οποίο ακολούθως διασπάστηκε.

Το 1929 διορίστηκε Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, θέση που διατήρησε ως το 1937. Υπήρξαν αρκετές διακυμάνσεις στη σχέση του με το Υπουργείο Παιδείας, ανάλογα με την εκάστοτε κυβερνητική πολιτική και ηγεσία. Ως φιλελεύθερο πνεύμα, ο Δελμούζος υποστήριξε ενεργά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929-1932, συγκρούστηκε με τον Υπουργό Παιδείας της κατοπινής Κυβέρνησης και το 1935 απολύθηκε -προσωρινά- από το Πανεπιστήμιο. Παραιτήθηκε οριστικά κάτω από την πίεση του καθεστώτος του Μεταξά. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε σχετικά αθόρυβα, ιδιωτεύοντας στην Αθήνα.

Ήταν άνθρωπος ενθουσιώδης αλλά και μετριοπαθής· ήταν μεταρρυθμιστής, όχι όμως επαναστάτης. Πίστευε στον ανθρωπισμό ως αξία πέρα και πάνω από την κοινωνική και πολιτική ιδεολογία. Στόχευε στην εξύψωση του ατόμου και του Έθνους μέσα από ένα Σχολείο που θα μπορούσε να μορφώσει τον μαθητή με την εφαρμογή ενός παιδαγωγικού συστήματος βιωματικού και με τη χρήση ενός γνήσια φυσικού -αντί ενός τεχνητού- εκφραστικού οργάνου.

Φαίνεται παράδοξο να μιλάμε για καθιέρωση της δημοτικής ως «επίσημης γλώσσας» του Κράτους, λες και η Ελλάδα ήταν δίγλωσση, λες και μιλιόταν μαζί και κάποια άλλη ξένη γλώσσα. Η γλώσσα που μιλούσαν οι περισσότεροι Έλληνες στην καθημερινή ζωή δε χρειαζόταν φυσικά νομιμοποίηση. Το παράδοξο είναι ότι τόσα χρόνια μετά την Επανάσταση μια τεχνητή αρχαΐζουσα γλώσσα είχε πάρει με επίσημο τρόπο τη φυσική θέση της καθομιλουμένης δημοτικής στα κρατικά έγγραφα.

Η τεχνητή γλώσσα είχε βέβαια αριστοκρατικές αρετές, καθώς ήταν εκλεπτυσμένη, κομψή και πνευματώδης. Ήταν ιδιαίτερα παραγωγική και γι’ αυτό λεξιλογικά πλούσια και ακριβόλογη. Παρ’ όλα αυτά, εφόσον δεν πήγαζε από την παράδοση και την καθημερινή επικοινωνία, απαιτούσε μακροχρόνια και επίπονη εκμάθηση. Εξαιτίας της ανάγκης εκμάθησης, η κατάκτησή της διαφοροποιούσε μορφωτικά και κοινωνικά τον χρήστη, ο οποίος χαρακτηριζόταν πλέον ως «λόγιος». Σε μια κοινωνία που η πρόσβαση στην παιδεία ήταν ακόμη εξαιρετικά περιορισμένη^[2], αυτό δημιουργούσε μια τομή στο κοινωνικό σώμα, με συνέπεια τη δημιουργία μιας άρχουσας γλωσσικής μειοψηφίας με σαφή πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά επακόλουθα.

Αυτή τη γλωσσική στρέβλωση η οποία ανέγειρε επικοινωνιακούς και κοινωνικούς φραγμούς κατάργησε το 1976 ο Νόμος 309/30.04.1976 «Περί Οργανώσεως και Διοικήσεως της Γενικής Εκπαιδεύσεως» του Υπουργού Παιδείας Γεωργίου Ράλλη. Με τον Νόμο αυτόν νομοθετήθηκε οριστικά και αμετάκλητα η χρήση της δημοτικής γλώσσας σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης του Ελληνικού Κράτους.

Η αποκατάσταση της γλωσσικής ομαλότητας και η κατάργηση των τεχνητών εμποδίων στην απόκτηση γνώσης και στην έκφραση του λόγου, ήταν ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα της ελευθερίας των Ελλήνων. Η συμβολή του Δελμούζου σε αυτή την εξομάλυνση ήταν αποφασιστική και γι’ αυτό κατατάσσεται στους μεγάλους παιδαγωγούς του σύγχρονου Ελληνικού Κράτους.

^[1] Το «Γιάγτζειο-Δελμούζειο» Γυμνάσιο της Άμφισσας δεν πήρε την επωνυμία του από τον Αλέξανδρο Δελμούζο, αλλά από τον συγγενή του και ευεργέτη της πόλης Γιαννακό Δελμούζο. Αυτός άφησε το 1928 στη διαθήκη του 1.000.000 δραχμές -μεγάλο ποσό τότε- για την ανέγερση Δημοτικού Σχολείου στην Άμφισσα. Η συγχώνευση του κληροδοτήματος Δελμούζου με το Γιάγτζειο Κληροδότημα, οδήγησε αργότερα στην κατασκευή του σύγχρονου Γυμνασίου της Άμφισσας. Ο Γιαννακός Δελμούζος ήταν λάτρης της κλασικής μουσικής και σε ξεχωριστό ευεργέτημα κατέθεσε σε λογαριασμό της Εθνικής Τράπεζας το σεβαστό ποσό των 500.000 δραχμών για τον Μουσικό Σύλλογο Άμφισσας, ώστε από τους τόκους να πληρώνονται ο μαέστρος και οι μουσικοί της Φιλαρμονικής της Άμφισσας, η οποία είχε ιδρυθεί από τον Μουσικό Σύλλογο.

^[2] Σε μια όχι πολύ μακρινή εποχή, το ίδιο συνέβαινε και με την κατοχή ξένων γλωσσών, που τότε αποτελούσε προνόμιο και πλεονέκτημα των ολίγων. Καθώς η πρόσβαση για την εκμάθησή τους έγινε σταδιακά ευκολότερη και το κόστος χαμήλωσε (η διδασκαλία τους σήμερα προσφέρεται δωρεάν στην Ελληνική Δημόσια Εκπαίδευση και μάλιστα προβλέπεται πλέον να διδάσκονται δύο ξένες γλώσσες), η προηγούμενη διαφοροποίηση και η ανισότητα μεταξύ ξενόγλωσσων ή μη Ελλήνων αμβλύνθηκαν ταχύτατα.