Πώς κάνουμε το σταυρό μας: ιστορία, συμβολισμός, διαφορές ανά Εκκλησία

Για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς το σημείο του σταυρού γίνεται με το δεξί χέρι[1], ενώνοντας τα πρώτα τρία δάκτυλα (αναφορά στα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδας) και κλείνοντας τα άλλα δύο (η δισυπόστατη φύση του Χριστού, θεία και ανθρώπινη). Το χέρι ανεβαίνει πρώτα στο μέτωπο (στο ανώτερο σημείο του προσώπου, σε αντιστοιχία με την ουράνια κατοικία του Θεού), μετά κατεβαίνει στην κοιλιά (καθώς ο Χριστός ενσαρκώθηκε στην κοιλία της Θεοτόκου), ανεβαίνει στο δεξί ώμο (συμβολίζοντας τον αναβιβασμό μας στην "Δεξιά του Κυρίου" κατά την Κρίση της Δευτέρας Παρουσίας και καταλήγει με οριζόντια κίνηση στον αριστερό ώμο (συμβολίζοντας την απόταξη του κακού πνεύματος).

Για μια πιο εκτεταμένη θεολογική εξήγηση της λειτουργικότητας του σημείου του σταυρού και της καθημερινής πρακτικής παραπέμπω στο σύνδεσμο Γιατί κάνουμε το σταυρό μας με το δεξί μας χέρι | Dogma. Η ίδια θεολογική εξήγηση δίνεται -με ελαφρά διαφορετικές διατυπώσεις- και σε άλλους παρόμοιους συνδέσμους.  

Οι αναφορές στα εκκλησιαστικά βιβλία για τη συνήθεια των χριστιανών να σχηματίζουν το σημείο του σταυρού με τα δάκτυλά τους, ξεκινούν με τις Πράξεις του Αποστόλου Ανδρέα (βιβλίο γραμμένο μεταξύ 150-180 μ. Χ.). Αργότερα στη συνήθεια του σχηματισμού του σημείου του σταυρού αναφέρεται ο Τερτυλιαννός (Καρθαγένη, γύρω στα 200 μ.Χ.), καθώς και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας του 3ου-5ου αιώνα (Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ωριγένης, Λακτάντιος κ.ά.).

Οι απόψεις συγκλίνουν στο ότι οι πρώτοι χριστιανοί που εγκαθίδρυσαν τη συνήθεια, επικαλλούμενοι το Σταυρό του Μαρτυρίου (ως ομολογία πίστης και ως ανάμνηση του σταυρικού μαρτυρίου ή ως επίκληση στη χάρη και στη βοήθεια του Κυρίου), έκαναν το σημείο του σταυρού μόνο στο μέτωπο και μόνο με τον αντίχειρα, όπως σήμερα γίνεται στην Καθολική Εκκλησία κατά την Τετάρτη των Τεφρών (Ash Wednesday).

Είναι άγνωστο πότε η χειρονομία επεκτάθηκε στον κορμό του σώματος. Είναι όμως ξεκάθαρο ότι κατά την εποχή των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας (3ος-5ος αιώνας μ. Χ.), η χρήση των τριών δακτύλων είχε οριστικοποιηθεί, καθώς και η κίνηση τελική κίνηση από τα δεξιά προς τα αριστερά (η χρήση του δεξιού χεριού δεν άλλαξε ποτέ). Την παράδοση αυτή την διατηρούν μέχρι σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία και οι λοιπές Ανατολικές Εκκλησίες, ακόμη και η ουνιτική Εκκλησία της Ουκρανίας[2].

Η Καθολική Εκκλησία φαίνεται να άλλαξε σταδιακά τη φορά της κίνησης από αριστερά προς δεξιά, ενώ και τα πέντε δάκτυλα του χεριού χρησιμοποιούνται τεντωμένα ή σε ελαφρά κάμψη. Τη χειρονομία αυτή διατήρησαν οι Προτεσταντικές και Αγγλικανικές Εκκλησίες όταν αποσχίστηκαν από τον Καθολικισμό. Πότε συνέβη αυτή η διαφοροποίηση από την αρχική κυριαρχούσα χειρονομία δεν είναι σαφές.

Στο σχετικό λήμμα της Wikipedia αναφέρεται ότι:  

Pope Innocent III (1198–1216) explained: "The sign of the cross is made with three fingers, because the signing is done together with the invocation of the Trinity. [...] This is how it is done: from above to below, and from the right to the left, because Christ descended from the heavens to the earth".

Δηλαδή μέχρι και τον 13ο αιώνα, η επίσημη παπική θεολογική ερμηνεία και η σχετική πράξη ταυτίζονταν απόλυτα με την Ορθόδοξη παράδοση. Προφανώς, δεν υπήρξε  απότομη αλλαγή με νέα ερμηνεία ή παπική βούλα κάποιου υστερότερου Πάπα (αλλιώς αυτό θα αναφερόταν ξεκάθαρα ως κομβικό σημείο στροφής στην λατρευτική πρακτική). Θα υποθέσουμε συνεπώς ότι η αλλαγή έγινε σταδιακά, κάπου στις φραγκικές χώρες, και μόνο αργότερα (πάντως πριν τη Μεταρρύθμιση), η επίσημη Καθολική Εκκλησία αποδέχθηκε την νέα συνήθεια ή -έστω- δεν αντιτάχθηκε σε αυτή.

Χαρακτηριστικά αντίθετη είναι η ιστορία με την διατήρηση της χειρονομίας στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου πολλοί πιστοί είχαν αποκλίνει από την Ορθόδοξη παράδοση, όπως την παρέλαβαν οι Ρώσοι από τους Βυζαντινούς μετά τον 10ο αιώνα μ. Χ. Πολλοί πιστοί της Τσαρικής Αυτοκρατορίας μετέβαλλαν τη χειρονομία, από τα τρία ενώμενα δάκτυλα πάλι στα δύο -ενωμένα συστρεφόμενα-, συμβολίζοντας έτσι τις δύο φύσεις του Χριστού. Οι μεταρρυθμίσεις του Πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα,[3], οι οποίες οδήγησαν στο σχίσμα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά τον 17ο αιώνα (раскол‎‎), είχαν ως κεντρικό τους θέμα και την επαναφορά των τριών δακτύλων στη χειρονομία του σταυρού.

Το πόσο σημαντικός ήταν ο τρόπος σχηματισμού τού σημείου του σταυρού για τους Παλαιοπιστούς, φαίνεται από τον πίνακα που απεικονίζει τη φανατική προσήλωση στην εμπεδομένη λατρευτική συνήθεια και στο δογματικό της συμβολισμό, από την παλαιοπιστή Θεοδοσία Μορόζοβα (πίνακας του Βασίλη Σούρικοβ), η οποία καθώς συρόταν προς το μαρτύριό της από τους Νικωνιανούς, προέβαλε το κατά τους Παλαιοπιστούς σημείο του σταυρού ως σημάδι αντίστασης.

Συγκρατούμε συνεπώς ότι οι λατρευτικές συνήθειες είναι μεταβλητές, ενώ αυτές που επικρατούν κατά τόπους και χρόνους προκύπτουν από το συνδυασμό επιρροής πολιτισμικών, κοινωνικών, πολιτικών, πληθυσμιακών και οικονομικών παραγόντων, πάνω στις ερμηνείες, διδαχές και οδηγίες τις οποίες έδωσαν αρχικά οι Πατέρες της Εκκλησίας και κατοπινά οι επιδραστικοί θεολόγοι και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες (οι Πάπες για τους Καθολικούς, οι Σύνοδοι για τους Ορθόδοξους). 

Ο δε συμβολισμός (ως συνειρμική σύνδεση μιας αφηρημένης έννοιας, μιας ιδέας ή ενός δόγματος με ένα αντικείμενο, μια κίνηση, μια εικόνα κλπ., με ό,τι δηλαδή μπορεί να αποτελέσει ένα σύμβολο), είναι εξ ορισμού υποκειμενικός. Η συνειρμική σύνδεση προκύπτει -όπως είπαμε- με σύνθετο και πολύπλοκο τρόπο. Από τη στιγμή όμως που εμπεδώνεται ως συνήθεια, φτάνει να γίνει ως και δεύτερη φύση του εαυτού μας, στοιχείο ταυτοτικό και πολύτιμο.

Γι' αυτό και φτάνουμε να καταβάλλουμε ακόμα και το ύστατο τίμημα (τη ζωή μας) για τα σύμβολα. Γι' αυτό οι Χριστιανοί ανώνυμοι μάρτυρες της τουρκοκρατίας έδωσαν αγώνα για το δικαίωμα να κάνουν το σταυρό τους. Οι σημερινοί Έλληνες είναι απόγονοι αυτών των μαρτύρων.

Ως υστερόγραφο βρίσκω διδακτική την αναφορά στο πότε οι Ορθόδοξοι πρέπει να κάνουν το σταυρό τους (βρίσκεται στο τέλος της παρακάτω δημοσίευσης): 

Εσύ το ήξερες; Ο λόγος που κάνουμε το σταυρό μας με το δεξί χέρι είναι... - Funny-Περίεργα - Athens magazine

Σημειώσεις:

[1]: H επιλογή της "δεξιάς χειρός" προέρχεται από την εβραϊκή παράδοση, την οποία παρέλαβαν και διατήρησαν μουσουλμάνοι και χριστιανοί, περί της "Δεξιάς του Κυρίου" ως τιμητικής -και αντίστοιχα της αριστερής ως ατιμωτικής πλευράς, κάτι που πραφανώς έχει να κάνει με την συντιπτική πλειοψηφία των δεξιόχειρων στον ανθρώπινο πληθυσμό.

[2]: H λεγόμενη Ουκρανική Ελληνο-Καθολική Εκκλησία έχει διατηρήσει το τυπικό, τα άμφια και τα εξωτερικά σημεία λατρείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας (βυζαντινό τυπικό), αποδεχόμενη όμως τη δογματική διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας, καθώς και το Πρωτείο και το Αλάθητο του Πάπα.

[3]: Οι Νικώνειες μεταρρυθμίσεις αποσκοπούσαν στην αποκατάσταση της λειτουργικής και λατρευτικής παράδοσης, καθώς και στην ανασύνταξη και ευθυγράμμιση των ιερών βιβλίων που γράφονταν στα ρωσικά από τον 11ο αιώνα και μετά, και τα οποία -λόγω μεταφραστικών λαθών και παρερμηνειών- είχαν σταδιακά αποκλίνει από το δογματικό και εκκλησιαστικό νόημα των ελληνόγλωσσων πρωτοτύπων. Μια κομβική πράξη αποκατάστασης της παράδοσης ήταν η επαναφορά των τριών ενωμένων δακτύλων αντί των δύο. Όσοι δεν αποδέχθηκαν τις μεταρρυθμίσεις του Νίκωνα αποσχίστηκαν (έγιναν σχισματικοί ή раскольники στα ρωσικά) και σήμερα ονομάζονται Παλαιοπιστοί (старове́ры ή старообря́дцы). Αυτοί εκδιώχθηκαν από τους επικρατήσαντες Νικωνιανούς, οι οποίοι επανευθυγραμμίστηκαν με την Ελληνική εκκλησία (Οικουμενικό πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης). Οι Παλαιοπιστοί αποτελούν σήμερα μια πολύ μικρή μειοψηφία στη Ρωσία (ζουν σε κάποιες απομονωμένες περιοχές της στην Άπω Ανατολή, Σιβηρία, Αρκτική Ρωσία κ.α.). Έξω απο τη Ρωσία διατηρείται ακόμη ένας σημαντικός πληθυσμός περίπου 40 χιλιάδων Παλαιοπιστών, οι οποίοι κατά τους διωγμούς κατέφυγαν στα δυσπρόσιτα έλη του Δούναβη. Σήμερα ονομάζονται Λιποβάνοι.