Άγιοι Ανάργυροι
Μνήμη και εορτή Κοσμά και Δαμιανού σήμερα, των Αγίων Αναργύρων. Μα, δε γιοτάζουμε τους Αγίους Αναργύρους και την 1η Ιουλίου[1]; Και πάλι στις 17 Οκτωβρίου;
Συμβαίνει αυτό, γιατί δεν είναι ένα μόνο το ζεύγος των Αγίων που εορτάζονται ως "Ανάργυροι". Η Ορθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τρια ζεύγη Aγίων με το όνομα Κοσμάς και Δαμιανός, κάθε ζεύγος αδέρφια μεταξύ τους, όπως και ιατροί στο επάγγελμα. Όλα αυτά τα αδέρφια-ιατροί ξεχώριζαν από τους ιατρούς της εποχής τους ως "ανάργυροι". Πρόσφεραν δηλαδή τις ιατρικές και θεραπευτικές τους υπηρεσίες αδιακρίτως σε κάθε άρρωστο και χωρίς αμοιβή.
Εκτός από τα τρία ζεύγη αδελφών Αγίων Αναργύρων, υπάρχει και μια χορεία Αγίων που, ως χριστιανοί ιατροί ή πρακτικοί της υγείας, πρόσφεραν με τον ίδιο τρόπο -χωρίς αμοιβή- τις θεραπευτικές τους υπηρεσίες σε όλους τους αναξιοπαθούντες. Γι' αυτό η Ορθόδοξη Εκκλησία έχρισε όλους αυτούς τους Αγίους με το τιμητικό επίθετο "Ανάργυρος". Αναφέρω εδώ τα ονοματά τους μόνο, μαζί με την ημερομηνία μνημόνευσής τους από την Ορθόδοξη Εκκλησία:
Κύρος και Ιωάννης (31 Ιανουαρίου), Παντελεήμων (28 Ιουλίου), Ερμόλαος (26 Ιουλίου), Σαμψών (27 Ιουνίου), Διομήδης (16 Αυγούστου), Μώκιος (11 Μαΐου), Ανίκητος (12 Αυγούστου), Θαλλελαίος (20 Μαΐου), Τρύφων (1η Φεβρουαρίου), Ιουλιανός (6 Φεβρουαρίου).
Για τον ενδοαφερόμενο αναγνώστη, μια πολύ συνοπτική περιγραφή της καταγωγής, της ζωής και της τελευτής τους περιέχεται στην Πηγή 1 (οι πληροφορίες περίπου επαναλαμβάνονται στις Πηγές 2 και 3). Διαπιστώνει κανείς ότι σχεδόν όλοι μαρτύρησαν στο δεύτερο μισό του 3ου αιώνα κατά τους διωγμούς των χριστιανών από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες Δέκιο και Διοκλητιανό. Εξαίρεση αποτελεί ο Σαμψών, ο οποίος υπήρξε θεράπων του Ιουστινιανού και φαίνεται ότι ο αυτοκράτορας, ως ανταπόδωση για τις υπηρεσίες του, χρηματοδότησε την ίδρυση θεραπευτηρίου για αναξιοπαθούντες στην Κωνσταντινούπολη.
Επιβάλλεται εδώ μια πολύ σημαντική παρατήρηση, η οποία διαφεύγει από τους ιστορικούς τόσο της γενικής ιστορίας όσο και της ιατρικής ιστορίας (αν και υπάρχουν εξειδικευμένες σχετικές μελέτες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό[2]): τα πρώτα πραγματικά νοσοκομεία στην ευρωπαϊκή ιστορία εμφανίστηκαν στη Βυζαντινή (Ανατολική Ρωμαϊκή) Αυτοκρατορία, η οποία έτσι κατοχυρώνει τα πρωτεία στην θέσπιση παροχής κρατικής πρόνοιας και υγείας για τους πολίτες της[2]. Μόνο με τις Σταυροφορίες θα έρθει σε επαφή η Δύση με το βυζαντινό σύστημα περίθαλψης. Ακολουθώντας το βυζαντινό παράδειγμα, ο θεσμός του νοσοκομείου θα ξεκινήσει στη Δύση από το Μεσαίωνα και μετά. Η πρωτοπορία αυτή αποσιωπάται -όπως και τόσα άλλα τεχνικά, καλλιτεχνικά, οικονομικά και κοινωνικά βυζαντινά επιτεύγματα- από τους ιστορικούς που θέλουν να εμφανίσουν το Βυζάντιο ως ένα σκοταδιστικό θεοκρατικό καθεστώς, σε αντιδιαστολή με τη "φιλοπρόοδη" Δύση που -δήθεν- εκκίνησε ή έστω επανίδρυσε όλους τους σύγχρονους οικονομικούς, κρατικούς, και πολιτιστικούς θεσμούς "εξ αρχής", από μηδενική βάση.
Επίσης, η χορεία των βυζαντινών Αγίων Αναργύρων-ιατρών που μνημονεύσαμε πριν υποδεικνύει την παρουσία καθιερωμένου ιατρικού επαγγέλματος, το οποίο θα πρέπει να προέβλεπε συγκεκριμένη συστηματική παιδεία και πιστοποίηση για την εξάσκησή του. Δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο (θεσμοί ανώτατης παιδείας και επαγγελματική πιστοποίηση) στη Δύση μέχρι και το Μεσαίωνα [3].
Ας αποσαφηνίσουμε τώρα τις παραδόσεις για τα τρία ζεύγη των Αγίων, όλοι με το όνομα Κοσμάς και Δαμιανός:
Για το πρώτο ζεύγος αδελφών μεταφέρω αυτούσια το κείμενο της Πηγής 2:
"Οι εκ Ρώμης Κοσμάς και Δαμιανός, έζησαν την εποχή του αυτοκράτορα Καρίνου και Νουμεριανού περί το 284 μ.χ. Και αυτοί ήταν ιατροί και θεράπευαν χωρίς να παίρνουν χρήματα. Κάποιοι Ρωμαίοι τους κατήγγειλαν στον αυτοκράτορα ότι θεραπεύουν με μάγια και εκείνος διέταξε να τους συλλάβουν. Πριν συλληθούν οι δύο γιατροί πήγαν μόνοι τους στον αυτοκράτορα Καρίνο και παραδόθηκαν. Εκεί όχι μόνο δεν άλλαξαν την πίστη τους αλλά θεραπεύοντας τον ίδιο τον αυτοκράτορα τον έκαναν να πίστεψει και ο ίδιος. Μετά από αυτό αφέθηκαν ελεύθεροι. Δυστυχώς ο ίδιος ο δάσκαλός τους, που τους είχε διδάξει την ιατρική επιστήμη λόγω ζήλιας, τους παρέσυρε στο βουνό τάχα να μαζέψουν βότανα και εκεί λιθοβολήθηκαν."
Τραγικό τέλος για τα δύο αδέρφια, που φαίνεται ότι απέκτησαν φήμη όχι μόνο ως ανάργυροι αλλά και ως χριστιανοί (αιρετικοί δηλαδή). Προφανώς, διακήρυτταν ανοικτά και πολύ ένθερμα την πίστη τους ώστε να κινήσουν το φθόνο. Ο συνδυασμός ιατρικών ικανοτήτων, αιρετικής πίστης αλλά και αντι-συντεχνιακών πρακτικών -η αναργυρία- οδήγησε στη δολοφονία τους (ίσως το τελευταίο ήταν που βάρυνε περισσότερο για τη μοίρα τους).
Όμως υπάρχει μια σοβαρή ανακρίβεια στην ανωτέρω παράδοση. Ο αυτοκράτορας Καρίνος (γιος του Αυτοκράτορα Κάρου, αδελφός και συναυτοκράτορας με τον αδερφό του Νουμεριανό μετά το θάνατο του πατέρα τους) δεν προκύπτει από πουθενά ότι μεταστράφηκε στον Χριστιανισμό. Αντιθέτως όλες οι πηγές μιλούν για το Καρίνο με τα χειρότερα λόγια και ο βίος του αναφέρεται ως έκλυτος, άσωτος, βίαιος κ.λπ. (βλέπε Πηγή 4). Η κακή του φήμη ίσως προέκυψε γιατί ήταν αυτός που έχασε το θρόνο από τον μέγα Διοκλητιανό -ο Καρίνος δολοφονήθηκε λίγο πριν την αποφασιστική μάχη με τον στασιαστή Διοκλητιανό. Ο τελευταίος φαίνεται ότι -κοντά στα τόσα άλλα- επέβαλλε και την αρνητική προπαγάνδα για τον Καρίνο, ώστε να δικαιολογήσει το δικό του πραξικόπημα.
Παρεκλίνουμε -φιλομαθώς- λίγο ακόμα: η τιμή για τον πρώτο χριστιανό αυτοκράτορα εικάζεται ότι ανήκει στο Φίλιππο τον Άραβα (βασίλεψε μεταξύ 248 και 249 μ.Χ.), τουλάχιστον κατά την πολύ σημαντική μαρτυρία τού σπουδαίου και εξαιρετικά επιδραστικού επισκόπου, θεολόγου και εκκλησιαστικού ιστορικού Ευσέβιου Καισαρείας. Αν και οι σημερινοί ιστορικοί έχουν επιφυλάξεις ή και αντιρρήσεις γι' αυτή την εκδοχή, η μαρτυρία του Ευσέβιου και μόνο είναι ιδιαίτερα βαρύνουσα (βλέπε στο εξαίρετο βιβλίο του Δ. Κυρτάτα "Απόκρυφες Ιστορίες, σελ. 139-146, "Απόκρυφες Ιστορίες" Δ. Κυρτάτας). Βέβαια, η προ του θανάτου βάπτιση του Μεγάλου Κωνσταντίνου θεωρείται -για ευνόητους λόγους- η επίσημη εκδοχή για την ιστορική πρώτη μεταστροφή Ρωμαίου αυτοκράτορα στο Χριστιανισμό.
Επιστρέφω στο κύριο θέμα, περνώντας τώρα στο δεύτερο και στο τρίτο ζεύγος Άγιων Ανάργυρων (πάντα, ως αδερφοί Κοσμάς και Δαμιανός), τους εκ Συρίας και εξ Αραβίας ορμώμενους αντίστοιχα. Στο εξής όμως οι παραδόσεις αρχίζουν να γίνονται δυσδιάκριτες. Άλλωστε, οι Άγιοι έζησαν σε παραπλήσιες περιοχές και εποχές. Αλλά ενώ για τους Σύριους αδερφούς παραδίδεται ότι είχαν ειρηνικό τέλος, για τους Άραβες αδερφούς η παράδοση μιλά για αποκεφαλισμό τους κατά τις διώξεις του Διοκλητιανού. Η Ορθόδοξη Εκκλησία διαχωρίζει τα δύο ζεύγη και τιμά ξεχωριστά τη μνήμη τους. Η Καθολική Εκκλησία όμως τιμά ένα μόνο ζεύγος αδελφών (στις 26 Σεπτεμβρίου), αυτούς οι οποίοι κατά την καθολική παράδοση έδρασαν στη Συρία και ήταν αραβικής καταγωγής. Τα δε επεισόδια της ζωής τους, όπως έχουν διασωθεί στους πρώτους Βίους Αγίων, στην καθολική παράδοση φαίνεται να έχουν συγχωνευθεί. Γι' αυτό θα μιλώ για την ορθόδοξη και την καθολική παράδοση ξεχωριστά όπου χρειάζεται διάκριση.
Διαβάζοντας τη Wikipedia στην ελληνική, ρωσική και αγγλική έκδοση (Πηγές 5, 6 και 7 αντίστοιχα), η ρωσική είναι μακράν η πιο περιεκτική και μάλλον η πιο ακριβής. Αντίθετα, η ελληνική έκδοση είναι η πιο ελλιπής.
Για την ορθόδοξη παράδοση οι Σύριοι αδελφοί ήταν γιοί ειδωλολάτρη πατέρα, ελληνικής καταγωγής, ο οποίος πέθανε όταν αυτοί ήταν ακόμη μικροί. Τη χριστιανική πίστη οι αδελφοί την οφείλουν στη μητέρα τους Θεοδότη, η οποία αναφέρεται ως πρότυπο χριστιανής. Μεγαλώνοντας, οι χριστιανοί αδερφοί άσκησαν το επάγγελμα του ιατρού με ζήλο, παίρνοντας αυστηρό όρκο να μην δέχονται απολύτως καμιά αμοιβή για τη θεραπεία των ασθενών, τόσο ανθρώπων όσο και ζώων.
Εδώ παραβάλλω την παράδοση που περιγράφει μόνο η ρωσική πηγή: όταν οι Άγιοι θεράπευσαν μια ασθενή με το όνομα Παλλαδία, η κατάσταση της οποίας θεωρούνταν απελπιστική (η παράδοση αναφέρει ότι και η δική της πίστη και προσευχή συνέβαλλαν στη θεραπεία), η τελευταία επέμεινε να ανταμείψει τους Αγίους, έστω με κάτι συμβολικό. Προσέγγισε τον Δαμιανό και τον έπεισε να δεχτεί τρία αυγά, ως συμβολίζοντα την Αγία Τριάδα. Στο άκουσμα του ονόματος του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, ο Δαμιανός δεν μπόρεσε να αρνηθεί. Μαθαίνοντάς το όμως, ο Κοσμάς τον αποκύρηξε, θεωρώντας ότι παρέβη τον όρκο αναργυρίας. Γι' αυτό, όταν ο Κοσμάς πέθανε, απαγόρευσε να ταφεί ο δίπλα του ο αδερφός του. Όταν όμως πέθανε σύντομα και ο Δαμιανός, εμφανίστηκε στον τόπο του δράματος μια καμήλα, η ίδια την οποία οι αδερφοί είχαν παλαιότερα θεραπεύσει από τη λύσσα. Το ζώο μίλησε θαυματουργά, με ανθρώπινη φωνή, λέγοντας στους απορούντες συγγενείς και φίλους του Δαμιανού να τον θάψουν μαζί με τον Κοσμά, ακριβώς γιατί τα τρία αυγά δεν ήταν αμοιβή αλλά αναφορά στην Αγία Τριάδα. Με αυτό τον τρόπο τα λείψανα των δύο αδερφών ετάφησαν τελικά μαζί, στην τοποθεσία Φερεμά της Κιλικίας.
Επισημαίνω την παράδοση ότι οι 'Αγιοι Ανάργυροι (άλλες πηγές εννοούν τους Σύριους αδερφούς και άλλες τους Άραβες) έδρασαν στις Αιγές της Κιλικίας, πόλη που κατά τη βασιλεία των Σελευκιδών έγινε αποικία Μακεδόνων οι οποίοι μετοίκησαν από τις ίδιες τις αρχαίες μακεδονικές Αιγές. Η νέα πόλη-λιμάνι διέθετε φημισμένο Ασλκηπιείο (στα ιερά του Ασκληπειού προσέτρεχαν στην αρχαιότητα ασθενείς για θεραπεία, μέσω λατρευτικών τελετουργιών, δίαιτας, άσκησης και λήψης φαρμακευτικών ουσιών). Είναι ξεκάθαρο ότι γύρω από το Ασκληπιείο των Αιγών της Κιλικίας πρέπει να έμαθαν την ιατρική οι δύο αδερφοί και να την εξάσκησαν κατόπιν στους προσκυνητές.
Για τους Άραβες τώρα αδερφούς, τους μόνους που αναγνωρίζει η καθολική παράδοση, δεν αναφερόνται κάποια αντίστοιχα περί οικογενειακής ανατροφής, παρά μόνο η αραβική τους καταγωγή. Η επαγγελματική και χριστιανική τους διαδρομή είναι ταυτόσημη με αυτή των Σύρων αδερφών (με ελληνική καταγωγή αυτοί, όπως είδαμε). 'Ηταν επίσης ικανότατοι ιατροί, ένθερμοι χριστιανοί και παρόμοια "ανάργυροι" (αγγλ. unmercenaries, silverless, ρωσ. бессребреники). Αυτοί όμως διώχθηκαν από τον τοπικό έπαρχο της Κιλικίας, τον Λυσία, στο πλαίσιο των διωγμών του Διοκλητιανού. Τόσο η δυτική όσο και η ανατολική παράδοση αναφέρουν πλήθος βασανιστηρίων που υπέστησαν: τους πέταξαν στη θάλασσα, τους έβαλαν στη φωτιά και ακολούθως τους σταύρωσαν. Αλλά οι Άγιοι Ανάργυροι -θαυματουργικά- δεν πέθαναν. Στο τέλος οι δήμιοι τους αποκεφάλισαν, μαζί με άλλους τρεις χριστιανούς (σε κάποιες πηγές αδελφούς των), τους Ευπρέπιο, Λεόντιο και Άνθιμο [4].
Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι τα δύο ζεύγη Αγίων Αναργύρων, έχοντας ίδια ονόματα και ίδιο επάγγελμα, ζώντας στην ίδια περίπου περιοχή (Κιλικία) και στην ίδια περίοδο (τέλος του 3ου αιώνα), αφορούν τα ίδια πρόσωπα. Όμως το τέλος τους -ιδιαίτερα αυτό- είναι πολύ διαφορετικό.
Καθώς η λατρεία τους μαρτυρείται ήδη από τις αρχές του 4ου αιώνα στην Συρία/Μεσοποταμία, στην Αίγυπτο και στην Ιερουσαλήμ, δηλαδή χρονικά πολύ κοντά στο θάνατό τους και πλησίον της περιοχής όπου έδρασαν, είναι σίγουρο ότι το μαρτύριο των Αράβων αδερφών πρέπει να προκάλεσε μεγάλη εντύπωση και να άφησε ισχυρό αποτύπωμα στη μνήμη των σύγχρονών τους χριστιανών. Θα πρέπει συνεπώς να θεωρείται βέβαιο ότι έζησε και μαρτύρησε, με τον τρόπο που αναφέρει η παράδοση, τουλάχιστον το ζεύγος των αραβικής καταγωγής Αγίων.
Το άλλο ζεύγος των -ελληνικής καταγωγής- Σύρων Αγίων, για το οποίο έχουμε λεπτομερείς, αλλά διαφορετικές αναφορές καταγωγής, τόπου δράσης και ταφής, πρέπει επίσης να ήταν υπαρκτό. Ίσως πρόκειται για παράλληλη ιστορία, κάποιων άλλων αδερφών ιατρών που άφησαν και αυτοί αγαθή μνήμη, χωρίς όμως να μαρτυρήσουν για τη χριστιανική τους πίστη. Πιθανώς, τα ονόματα Κοσμάς και Δαμιανός που είναι το κύριο στοιχείο σύμπτωσής τους με τους αραβικής καταγωγής Αγίους, να τους δόθηκαν "καθ' ομοίωσιν" από την ύστερη παράδοση.
Μια άλλη παράδοση που φαίνεται να είναι και αυτή ύστερη και διαδεδομένη μόνο στην καθολική εκδοχή τού βίου των (Αράβων) Αγίων Αναργύρων, είναι η θαυματουργός μεταμόσχευση ποδιού που πέτυχαν οι Άγιοι σε ασθενή ο οποίος έπασχε από σηψαιμία. Μάλιστα, το πόδι που τοποθετήθηκε στο σώμα του ασθενή ανήκε σε "μαύρο", Αιθιοπικής καταγωγής, ο οποίος μόλις είχε πεθάνει. Οπότε, ο χειρουργημένος εξήλθε κάπως "υβριδικός" από το χειρουγείο...
Όπως προαναφέρθηκε η λατρεία των Αγίων Αναργύρων διαδόθηκε γρήγορα και σήμερα εκτείνεται σε όλη την Δυτική Ευρώπη (Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία κ.λπ.) όσο και στα Βαλκάνια, την Ανατολική Ευρώπη και σε όλη την επικράτεια της Ρωσίας, μέχρι τον Ειρηνικό.
Στους ανωτέρω πίνακες/τοιχογραφίες -πρώτος και δεύτερη από αριστερά- βλέπουμε να απεικονίζεται η καθολική παράδοση του αποκεφαλισμού των Αγίων (Φρα Αντζέλικο, Μουσείο Λούβρου και εκκλησία του Άγιου Μάρκου της Φλωρεντίας αντίστοιχα). Μάλιστα, στη δεύτερη τοιχογραφία είναι παρούσα και η καμήλα(!), που όπως είδαμε αναφέρεται μόνο στην παράδοση για τους εκ Συρίας Αγίους (παρ' ότι οι καθολική παράδοση μιλά για αποκεφαλισμό των εξ Αραβίας Αγίων).
Αντίθετα, στην ορθόδοξη αγιογραφία απουσιάζει το δραματικό στοιχείο και το αποκρουστικό περιεχόμενο. Δεν απεικονίζονται σπαθιά, αποκεφαλισμοί ή ιατρικές επεμβάσεις. Στην Ορθόδοξη εικονογραφία οι Άγιοι διατηρούν την ιερατικά ακίνητη όρθια στάση. Κοιτάζουν ευθεία τον πιστό, του απευθύνονται με τη γαλήνια, σοβαρή ματιά των ορθόδοξων Αγίων, αποπνέοντας την πνευματική ισορροπία και την ευδαιμονία αυτού που έχει κατακτήσει την αιωνιότητα.
Δείγμα της ευρείας διάδοσης της λατρείας των Αγίων Αναργύρων στη μεσαιωνική Ευρώπη είναι η παρουσία λειψάνων των Αγίων στην Γερμανία (Μόναχο) και στην Ισπανία (οι κάρες τους θεωρείται ότι βρίσκονται σε μοναστήρι στη Μαδρίτη), ακόμη και η παρουσία των Αγίων σε θυρεούς πόλεων (στη Βεστφαλία, βλέπε την εικόνα δεξιά).
Τα δύο ονόματα των δύο Αγίων στα σλαβικά/ρωσικά συγχωνεύονται σε ένα (Кузьма и Демьян --->Козьмодемьян ή Кузьмодемьян) και έτσι βρήκα στο χάρτη αρκετές τοποθεσίες και πόλεις με το όνομα των Αγίων σε διάφορες σλαβικές χώρες. Διάλεξα μια στις όχθες του Βόλγα, η οποία διαβάζω ότι πήρε την ονομασία της από ένα οχυρό που κτίστηκε εκεί και εγκαινιάστηκε τη μέρα της εορτής των Αγίων. Δείτε τις φωτογραφίες στο τέλος[5].
Όμως, από όλα τα μέρη της γης όπου γιορτάζεται η μνήμη των αναργύρων ιατρών, εγώ αγαπώ περισσότερο το σεμνό εκκλησάκι των "Αγιαναργύρων" της ιδιαίτερης πατρίδας μου, εκεί που μας πήγαιναν στις σχολικές μας βόλτες, από το Δημοτικό μέχρι και το Λύκειο. Εκεί τα θερμά βράδια του καλοκαιριού σε δροσίζει το αεράκι που κατεβαίνει από το βουνό και το νεράκι που αναβλύζει από την πηγή.
Βοήθειά μας και "χρόνια πολλά" στη Μάνα και στην κόρη!
Πηγές:
1. Άγιοι Ανάργυροι: Πόσοι και ποιοι είναι; - ΕΚΚΛΗΣΙΑ ONLINE
2. αγιοι αναργυροι | Άγιος βίος
3. Άγιοι Ανάργυροι - Αφιέρωμα - Σαν Σήμερα .gr
4. Historia Augusta • Lives of Carus, Carinus and Numerian
5. Κοσμάς και Δαμιανός - Βικιπαίδεια
7. Saints Cosmas and Damian - Wikipedia
Σημειώσεις:
[1]: Για εμάς τους Σαλωνίτες οι "Αγιανάργυρ'" γιορτάζονται λαμπρά την 1η Ιουλίου, με παλλαϊκό προσκύνημα όλης της πόλης και των γύρων χωριών. Φαίνεται ότι λόγω της κοσμοσυρροής, έχει από παλιά θεσμοθετηθεί και η εμποροπανήγυρη ("παζάρι") που ανοίγει την παραμονή (31η) και κρατά για 5 μέρες.
[2]: Οι πληροφορίες βρίσκονται στο θεμελιώδες έργο του Γ. Καραμπελιά "1204-1922, Η διαμόρφωση του Νεώτερου Ελληνισμού, Τόμος α': "1204, Η Γένεση", σελ. 89-95. Εκεί αναφέρεται στις δημοσιεύσεις του καθηγητή Γ.Κ. Πουρναρόπουλου, "Hospital and Social Welfare Institutions in the Medieval Greek Empire (Byzantium)", XVII Congres International d' histoire de la medecine, Αθήναι 1960 αλλά και στο έργο του Timothy S. Miller, "Η γέννησις του νοσοκομείου στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία", εκδ. Ι.Μ. Θηβών και Λεβαδείας - The John Hopkins University Press.
[3]: Οι μεγιστάνες Μέδικοι (Medici) της Φλωρεντίας έλκουν το όνομά τους από τους προγόνους τους που εξασκούσαν το ιατρικό επάγγελμα.
[4]: Τα ελληνικά ονόματα δεν συνάδουν με αραβική καταγωγή όλων αυτών των αδερφών. Να λοιπόν μια άλλη ένδειξη συγκρητισμού της λατρείας των εξ ανατολής Αγίων Αναργύρων.
[5]: Козьмодемьянск
