Νηστεία: παθοκτόνος και όχι σωματοκτόνος

Ας ψάξουμε τη λέξη για τη σημασία και την ετυμολογία της, πρώτα στο Βικιλεξικό:

νηστεία =

• θηλυκό, εκούσια αποχή από τροφή (νηστεία από κρέας)
• (θρησκεία) αποχή από ορισμένα φαγητά σε προκαθορισμένες εποχές (πέρασε όλη του τη ζωή με νηστεία και προσευχή),
• (κατ’ επέκταση) το χρονικό διάστημα της νηστείας, (η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας).

Ετυμολογία:  "νηστεία" < (διαχρονικό δάνειο) αρχαία ελληνική νηστεία (ελληνιστική σημασία) < νηστεύω < νη- + ἐσθίω.

Κατά το Ετυμολογικό Λεξικό του Γ. Μπαμπινιώτη, η λέξη είναι σύνθετη από το *νε- στερητ. (βλ. λ. νηνεμία) + θέμα "εδ-" του ρήματος "έδω" (-ομαι) που σημαίνει τρώγω (βλέπε και έδεσμα).

Η λέξη απαντάται ήδη στην αρχαία ελληνική γραφή όπως γράφει το LSJ: "νηστεύω": ἀπέχομαι ἀπὸ τροφῆς, Ἀριστοφ. Ὄρν. 1519, Θεσμ. 949· νηστεύσας, ἀντίθετ. τῷ ἐδηδοκώς, Ἀριστ. π. Ζ. Μορ. 3. 14, 26. 2) μετὰ γενικ., ἀπέχομαί τινος, κακότητος Ἐμπεδ. 454.

Στην Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος (Β. Φειδάς) γράφεται ότι η νηστεία ως πρακτική μακροχρόνιας αποχής από ορισμένα είδη τροφής ή από όλα τα είδη για ορισμένη μόνο περίοδο, μέσα στο πλαίσιο συγκεκριμένων θρησκευτικών σκοπών, απαντάται σε πολλούς αρχαίους λαούς της Ανατολής (Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι, Εβραίοι), αλλά και στους αρχαίους Έλληνες (οι πιστοί νήστευαν κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια, όπως και οι Λακεδαιμόνιοι πριν τις εκστρατείες τους).

Όπως είναι φυσικό, η ρίζα της χριστιανικής νηστευτικής παράδοσης βρίσκεται στην εβραϊκή θρησκεία, όπου η πρακτική της νηστείας ήταν πολύ διαδεδομένη (κυρίως στην μεγάλη εορτή του Εξιλασμού αλλά και σε άλλες τακτικές και έκτακτες νηστείες). 

Οι μαθητές του Ιωάννη του Βαπτιστή νήστευαν αυστηρά (εδώ μπορεί κανείς να διερευνήσει κανείς τη σχέση με την σύγχρονή τους ιουδαϊκή αίρεση των Εσσαίων, οι οποίοι τηρούσαν ιδιαίτερα ασκητική ζωή), ενώ οι μαθητές του Ιησού κατηγορήθηκαν ότι δεν τηρούσαν το ίδιο αυστηρή νηστεία (κατά Λουκάν, 5: 33-35).

Η νηστεία σαράντα ημερών είχε ήδη καθιερωθεί στην ιουδαϊκή θρησκευτική πρακτική, καθώς τόσο ο Μωϋσής όσο και ο Ηλίας είχαν νηστέψει 40 ημέρες, ώστε να αξιωθούν να δουν τον Θεό στα όρη Σινά και Χωρήβ αντίστοιχα. 

Με 40νθήμερη νηστευτική προπαρασκευή πορεύθηκε και ο Ιησούς στην έρημο (Κατά Ματθαίον, 4:1-2, "ὁ ᾿Ιησοῦς ἀνήχθη εἰς τὴν ἔρημον ὑπὸ τοῦ Πνεύματος πειρασθῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλου, καὶ νηστεύσας ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα ὕστερον ἐπείνασε", δηλαδή ο Ιησούς οδηγήθηκε από το Άγιο Πνεύμα στην έρημο για να υποστεί τους πειρασμούς του διαβόλου, και αφού νήστεψε 40 ημέρες και 40 νύκτες ύστερα πείνασε). 

Η νομοθέτηση νηστείας ως θεμέλιο της πίστης και της εγκράτειας θεωρείται ότι είναι η πρώτη εντολή του Θεού προς τους πρωτοπλάστους, η αποχή δηλαδή από τον απαγορευμένο καρπό από το απαγορευμένο δένδρο. Γι' αυτό και ο Μέγας Βασίλειος ονομάζει τη νηστεία «συνηλικιῶτιν τῆς ἀνθρωπότητος» και γράφει ότι «νηστεία ἐν τῷ παραδείσῳ ἐνομοθετήθη».

Η εγκαθίδρυση της νηστείας στο Χριστιανισμό ως σωματικής και ψυχικής άσκησης -αλλά σε χριστοκεντρική βάση, αποδεσμεύοντάς την από τις ιουδαϊκές παραδόσεις- οφείλεται στους ίδιους τους Μαθητές του Χριστού, τους Αποστόλους. Αυτοί καθέρωσαν την εντός του εβδομαδιαίου κύκλου νηστεία της Τετάρτης, σε ανάμνηση της προδοσίας του Ιούδα και της έναρξης της δίκης του Ιησού, καθώς και αυτή της Παρασκευής, σε ανάμνηση των Παθών και της Σταύρωσης. Εκείνοι καθιέρωσαν επίσης και την -εβδομαδιαία αρχικά- προ-πασχαλινή νηστεία. 

Το θέμα της ορθής τήρησης, της πρακτικής εφαρμογής και της θεολογικής ερμηνείας της νηστείας ταλαιπώρησε αρκετά την αρχαία Εκκλησία, μαζί με τις έριδες του Πάσχα (τις λεγόμενες "πασχάλιες έριδες"). Η σημερινή πρακτική άρχισε να επικρατεί μετά τον 2ο αιώνα, κυρίως μέσα από τη θεολογική ερμηνεία του Επισκόπου Ειρηναίου του Λούγδουνου (από τους πιο επιδραστικούς πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας).

Πάντως, μέχρι τη Σύνοδο της Νίκαιας το 325 μ.Χ. η νηστεία της Τεσσαρακοστής προ του Πάσχα είχε καθιερωθεί. Στη διάρκεια των επόμενων αιώνων η νηστεία απασχόλησε συνεχώς τους θεολόγους και εξήρε τα πάθη μεταξύ των ζηλωτών του ασκητικού ιδεώδους και των μετριοπαθών κεφάλων της Εκκλησίας. Μετά τον 6ο αιώνα, εισήχθησαν σταδιακά και οι σημαντικότερες νηστείες των Χριστουγέννων (τεσσαρακονθήμερη επίσης), των Αγίων Αποστόλων (σπάνια για 40 ημέρες), της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, (15νθήμερη), της Μεταμορφώσεως (εβδομαδιαία) και οι ημερήσιες αυστηρές νηστείες της παραμονής των Θεοφανείων, της Υψώσεως του Σταυρού και της αποτομής της Τιμίας Κεφαλής του Ιωάννου του Προδρόμου. Οι νηστείες αυτές καθιερώθηκαν απανταχού στο Χριστιανισμό μετά τον 12ο αιώνα. 

Τονίζεται ότι όπως και η πρακτική του σχηματισμού τού σημείου του σταυρού (βλέπε και Πώς κάνουμε το σταυρό μας: ιστορία, συμβολισμός, διαφορές ανά Εκκλησία (filomatheia.info)) έτσι και η νηστεία είναι λατρευτική και ασκητική πρακτική που εφαρμόζεται κυρίως στην Ορθόδοξη Εκκλησία και στις Ανατολικές Εκκλησίες. Στην Καθολική Εκκλησία αλλά και στις Διαμαρτυρόμενες Εκκλησίες οι πιστοί τηρούσαν γενικώς λιγότερο ασκητική στάση. Πλέον όμως, η χαλάρωση είναι εμφανής και στη δική μας νεοελληνική κοινωνία.

Συνεχίζοντας την πιο εγκυκλοπαιδική προσέγγιση -καθώς έχουν γραφεί και ειπωθεί τόσα αναλυτικά και υπέροχα λόγια από τους Πατέρες, τους θεολόγους, τον κλήρο, τους λογοτέχνες και τους φιλόσοφους για τη νηστεία- θα αναφερθούμε τέλος στο πρακτικό περιεχόμενο που δίνει στη νηστεία η δική μας Ορθόδοξη Εκκλησία, διαβαθμίζοντάς τη σε 5 κατηγορίες, ανάλογα με τις τροφές από τις οποίες πρέπει να απέχει ο πιστός. 

Αντιγράφω από την ευσύνοπτη αλλά περιεκτικότατη δημοσίευση στον σύνδεσμο Οι νηστείες της Εκκλησίας (uoa.gr): 

"α. Πῶς νηστεύουμε;

Νηστεία, σύμφωνα μὲ τὴν Ἁγία Γραφή, δὲν εἶναι ἡ πλήρης ἀποχὴ ἀπὸ κάθε τροφή, ἀλλὰ ἡ ἀποφυγὴ ὡρισμένων τροφῶν μὲ βάση εἰδικὲς διατάξεις, ποὺ καθορίζουν, πότε τρῶμε καὶ πότε νηστεύομε· πότε τρῶμε εἰς δόξαν Θεοῦ· καὶ πότε νηστεύομε εἰς δόξαν Θεοῦ.

Στὰ βιβλία τῆς Ἐκκλησίας μας γίνεται λόγος γιά:

* ξηροφαγία (= τρῶμε φυτικὲς οὐσίες ὠμές, χωρὶς λάδι)·

* νηστεία (= τρῶμε φαγητὸ νερόβραστο ἀπὸ φυτικὲς οὐσίες· χωρὶς λάδι)·

* κατάλυση ἰχθύος (= τρῶμε φυτικὲς οὐσίες καὶ ψάρια- φαγητὸ παρασκευασμένο μὲ φυτικὰ ἔλαια)

* κατάλυση σὲ αὐγὰ καὶ γάλα καὶ ὅλα τὰ προϊόντα τους·

* κατάλυση «εἰς πάντα» (= τρῶμε κάθε εἴδους φυτικὴ καὶ ζωικὴ τροφή· ἀκόμη καὶ κρέας).

Ἡ διάκριση τῶν φαγητῶν στὶς πέντες αὐτὲς κατηγορίες ἔγινε, προφανῶς, μὲ βάση τὴν ἡδύτητα (= νοστιμάδα) τῶν φαγητῶν. Δηλαδή: κριτήριο, μὲ τὸ ὁποῖο κατενεμήθησαν τὰ φαγητὰ στὶς πέντε αὐτὲς κατηγορίες, εἶναι ἡ νοστιμάδα τους.

Εἶναι φανερὸ ὅτι:

* τὰ πιὸ νόστιμα φαγητὰ γίνονται μὲ κρέας·

* ἀκολουθοῦν τὰ φαγητὰ ποὺ γίνονται μὲ αὐγά, τυρί, βούτυρο, γάλα καὶ τὰ προϊόντα τους·

* ἀκολουθοῦν τὰ φαγητὰ μὲ ψάρια·

* λιγότερο νόστιμα εἶναι τὰ λαχανικὰ καὶ τὰ ὄσπρια μὲ λάδι·

* ἀκόμη λιγότερο νόστιμα εἶναι τὰ φαγητὰ τὰ ἀλάδωτα·

* καὶ ἀκόμη πιὸ λίγο νόστιμα τὰ ὠμὰ φυτικὰ φαγητά. Μὲ τὴν νηστεία ὁ ἄνθρωπος παραιτεῖται κάθε φορὰ ἀπὸ ὡρισμένα φαγητά. Τηρώντας τὶς νηστεῖες μαθαίνει νὰ μὴν εἶναι «κοιλιόδουλος», νὰ μὴν ἀσχολεῖται μὲ τὸ τί κάθε φορὰ θὰ φάει· ἀλλὰ «Θεόδουλος», νὰ ποθεῖ νὰ πλουτίζει σὲ χαρίσματα καὶ ἀρετές.

Ἡ χρήση ἐλαίου στὸ φαγητὸ δὲν ἀποτελεῖ νηστεία. Γι᾿ αὐτό, τὶς ἡμέρες ποὺ τρῶμε λάδι, ἡ Ἐκκλησία μιλάει γιὰ κατάλυση. Ἀντίθετα, ὅταν τὸ τυπικὸ προβλέπει φαγητὸ ἀλάδωτο καὶ ξηροφαγία, ποτὲ δὲν γίνεται λόγος γιὰ κατάλυση."

Ως προς την ηθική αξία της νηστείας από την σκοπιά της Ορθόδοξης Εκκλησίας, επέλεξα ως αφετηρία ένα όμορφο κείμενο του Πρωτοσύγγελου Μιχαήλ Σπανού, στο σύνδεσμο της Μητρόπολης Λεμεσού: Η νηστεία κατά τους Πατέρες (imlemesou.org), από το οποίο επιλέγω τα -κατά τη γνώμη μου- πιο επεξηγηματικά και διδακτικά αποσπάσματα: 

"...Η νηστεία βοηθά να νικήσουμε τα πάθη μας, διότι, κατ’ αρχήν, καλλιεργεί την ταπείνωση. Αποκόπτουμε τις ηδονές, αρνούμαστε την τρυφή και καθετί το περιττό για τη συντήρηση της ζωής. Η τρυφή όχι μόνο δεν συμβάλλει στην πνευματική ζωή αλλά είναι και επιζήμια, αφού εκτρέφει τον εγωισμό μας...

Η ύλη είναι ιερή, δημιούργημα και δώρο της αγάπης του Θεού. Επομένως οι τροφές, το ποτό, τα χρήματα κ.τ.λ., δεν είναι ασφαλώς απόβλητα. Πρόβλημα δημιουργείται μόνο από την εσφαλμένη χρήση τους, όταν με τη λανθασμένη αξιολόγησή τους «καταλαμβάνουν» τη θέση που θα έπρεπε να έχει στην ψυχή μας ο Θεός. Όταν, εξαιτίας των παθών μας, η ύλη γίνεται αιτία να λησμονήσουμε τον Θεό, και να αποδημήσουμε «εἰς χώραν μακράν». Η νηστεία αποκόπτοντάς μας από την ύλη, δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις για μετάνοια και την επιστροφή μας στην «πατρική οικία». Και τούτο διότι με την απομάκρυνσή μας από τα υλικά αγαθά, διευκολύνεται η επιστροφή και η συγκέντρωση του νου μας πίσω στον Θεό, συντρίβοντας έτσι και τις αντικείμενες δυνάμεις. Γι’ αυτό και ο Μ. Βασίλειος γράφει πως «μετάνοια χωρίς νηστείας αργή».

Οι πατέρες τονίζουν πως η αληθινή νηστεία δεν είναι μόνο η αποχή από την ύλη, αλλά και η νηστεία της κακίας...Η σωματική νηστεία δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μόνο μέσο για την καλλιέργεια των αρετών και την εκρίζωση των παθών. Γι’ αυτό, αν θα είναι ειλικρινής η νηστεία μας, πρέπει να συνοδεύεται και από έργα άξια της μετανοίας, έργα πίστεως, έργα αγάπης...

Σύμφωνα με τους πατέρες της Εκκλησίας, η αληθινή Νηστεία έχει δύο βασικές πτυχές, η μία ταυτίζεται με τη σωματική εγκράτεια, την αποχή από τις τροφές. Ο δεύτερος άξονας της νηστείας κινείται σε εσωτερικό επίπεδο και ταυτίζεται με την εγκράτεια κατά των παθών, τη νίκη κατά της αμαρτίας. Η δεύτερη αυτή πτυχή είναι και η βασικότερη."

Η έννοια της εγκράτειας ως ασκητικής προϋπόθεσης για την καταστολή του εγωϊσμού, για την αποφυγή της λαθεμένης ιεράρχησης αξιών και για την καλλιέργεια αρετών, απαντάται και στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία (Σωκράτης, Επίκουρος). Η εγκράτεια με τη μορφή συνειδητής, προσωρινής και με φειδώ (με μέτρο) αποχής από την πλούσια ή εύγεστη τροφή, από τις γενετήσιες ηδονές, από τις ευχάριστες κονωνικές συναναστροφές, επιτρέπει στον άνθρωπο να επανεστιάσει στον εσωτερικό εαυτό του και στη σχέση με το γύρω του κόσμο, να βρει το χρόνο, την ψυχική ηρεμία και τη σωματική ισορροπία ώστε να αναστοχαστεί για τις αξίες που τον εκφράζουν, ώστε να αναπροσανατολίσει το βίο του. Σαν να "κόβεις" λίγο ταχύτητα και να σταματάς στην άκρη του δρόμου, ώστε να απολαύσεις την ομορφιά τού τόπου πριν ξεκινήσεις ξανά για την αναγκαία πορεία.

Με φειδώ και προσωρινά όμως, ως άσκηση αριστοτελικής μεσότητας (όσο πρέπει δηλαδή, ως τόσο όσο ορίζουν οι κατάλληλες συνθήκες τόπου, χρόνου και καταστάσεων), εκλογικευμένα και ισορροπημένα, ώστε να εξυπηρετείται ο σκοπός της ενάρετης επιβίωσης, δηλαδή της μακροπρόθεσμης οικονομίας μέσων στοχεύοντας στη βέλτιστη μελλοντική τους αξιοποίηση. 

Η ισορροπία αυτή, η "εγκράτεια" ώς προς την εγκράτεια, είναι αξία και της Ορθόδοξης Εκκλησίας, στην θεολογική βάση της ιερότητας της ύλης ως δώρο Θεού (όπως μας λέει πιο πάνω και ο Πρωτοσύγγελος Λεμεσσού). Δεν είναι αμαρτία η ευφροσύνη που νιώθει ο απλός άνθρωπος, αυτός που δεν έχει την σωματική και ψυχική διάπλαση για νηστευτικούς άθλους, όταν μετέχει ολόψυχα των σωματικών ευχαριστήσεων και των χαρμόσυνων κοινωνικών γεγονότων. Για τον απλόν άνθρωπο -όπως οι περισσότεροί μας- αρκεί να μετέχει των νηστευτικών παύσεων, όπως τις έχει ρυθμίσει σοφά η Ορθόδοξη Εκκλησία. Αρκεί να προσέρχεται νήστις στη γιορταστική ευωχία.

Με αυτή την ηθική και πνευματική της διδαχή, η Ορθόδοξη Εκκλησία μας έχει διαμορφώσει το παραδoσιακό μας μεσογειακό διαιτολόγιο: λιτό αλλά συνάμα θρεπικό, υγιεινό και πεντανόστιμo, σε ισορροπία με την οικολογία του τόπου. Ένας διαιτητικός ρυθμός αρμονικής εναλλαγής ελάσσονων και μείζονων κλιμάκων, με περιόδους περισυλλογής, αλλά χωρίς κατήφεια, με ώρες ενθουσιαστικής χαράς, αλλά χωρίς παραληρήματα. 

Μια εκφυλισμένη θεώρησης της νηστείας -σήμερα όλο και πιο συχνή- είναι η κενόδοξη προσέγγισή της ως ευκαιρία διαιτητικής άσκησης, ως ευκαιριακό αντίβαρο στις υπερβολές που έχουν αλλοιώσει το σώμα και έχουν καταστείλει την ψυχική μας αντοχή. Η ορθή χριστιανική νηστεία (όπως κάθε νηστεία) απαιτείται να έχει πνευματικό κίνητρο. 

Ας έχουμε επίσης σεβασμό για όσους φτάνουν στο ασκητικό ιδεώδες, αυτούς που έχουν την αντοχή (ψυχική και σωματική) να ασκήσουν το σώμα και το πνεύμα τους πέρα από τα -δικά μας- όρια, τις μικρές αντοχές των πολλών. Ζουν αυτοί μακριά από τους ανθρώπους και καταπιάνονται με ζηλευτό ηρωισμό σε ένα διαρκή και σκληρό εσωτερικό αγώνα πειθαρχίας και αναστολής των σωματικών και ψυχικών ορμών του ανθρώπου. Μοιάζουν με ορειβάτες που ξεκινούν με εφόδιο τη θέληση μόνο, για μιαν άγνωστη και δυσπρόσιτη κορυφή: τον ίδιο τον ουρανό.

Τελειώνω, με μιαν υπέροχη φράση που συνάντησα στο FB της Ιεράς Μονής Εσφιγμένου και συμπυκνώνει το ηθικό νόημα της νηστείας:

"Η νηστεία δεν είναι ψυχοκτόνος ούτε σωματοκτόνος, αλλά παθοκτόνος".