Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

• Κωνσταντίνος Καραθοδωρή

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ (Βερολίνο 1873 - Μόναχο 1950), Αναδημοσίευση απο το βιβλίο "Τα Επιτεύγματα της Ελευθερίας", Β.2.1. σελ. 76.

Η μεγάλη οικογένεια των Καραθεοδωρή κατάγεται από τη Βύσσα (Βοσνοχώρι) της Αδριανούπολης. Το οικογενειακό δέντρο ξεκινά με τον Θοδωρή, μικρέμπορο της Αδριανούπολης στα τέλη του 18^ου αιώνα. Μετά από γόνιμη διασταύρωση με άλλες διακεκριμένες οικογένειες, το δέντρο των Καραθεοδωρή έχει δώσει μέχρι σήμερα στο Έθνος πολλούς και πολύτιμους καρπούς: διπλωμάτες, γιατρούς, στρατιωτικούς, λογοτέχνες, νομικούς, πρωθυπουργούς. Ο λαμπρότερος γόνος αυτού του πολύκλαδου δέντρου είναι μια μαθηματική μεγαλοφυία, ένας πολύγλωσσος διανοούμενος και ένας των μέγιστων Ελλήνων της σύγχρονης εποχής.

Ο Στέφανος Καραθεοδωρή, πατέρας του Κωνσταντίνου, ήταν κορυφαίος διπλωμάτης και πρεσβευτής του Σουλτάνου στις σημαντικότερες για την Οθωμανική Αυτοκρατορία πρωτεύουσες (Αγία Πετρούπολη, Βερολίνο, Βρυξέλλες). Αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση της διείσδυσης των μορφωμένων Ελλήνων στα ανώτατα αξιώματα της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ξεκινώντας από τη Βύσσα, οι γόνοι του άσημου Θοδωρή έγιναν μέσα σε μια δυο γενιές προσωπικοί γιατροί των Σουλτάνων και διπλωμάτες της ανώτατης βαθμίδας.

Ακόμα εντυπωσιακότερο φαινόμενο όμως είναι η ισορροπία που διατηρούσαν ανάμεσα στην ελληνική τους ταυτότητα και στα επίσημα καθήκοντά τους ως αξιωματούχοι της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως θα δούμε, η θέση τους στην ανώτατη γραφειοκρατία της φθίνουσας -αλλά ακόμη τεράστιας- Αυτοκρατορίας, δεν αδυνάτισε καθόλου το έντονο αίσθημα ελληνικότητας που ένιωθαν. Ούτε και η επαφή τους με τον Δυτικό Πολιτισμό -ο οποίος αντιπροσώπευε την πιο προηγμένη, φιλελεύθερη και προοδευτική σκέψη στον κόσμο- τους δημιούργησε αίσθημα μειονεξίας ή μιμητισμού.

Ο Κωνσταντίνος μεγάλωσε σε μεγαλοαστικό και κοσμοπολίτικο περιβάλλον διανοουμένων, με ξεκάθαρες ευρωπαϊκές πνευματικές συντεταγμένες. Έχασε τη μητέρα του από έξι ετών και ανατράφηκε στις Βρυξέλλες με τις φροντίδες της γιαγιάς του. Από μικρός έδειξε την κλίση του στα μαθηματικά, κερδίζοντας όταν ήταν στο Γυμνάσιο δύο φορές συνεχώς το βραβείο του Βελγικού Μαθηματικού Διαγωνισμού. Φοίτησε κατόπιν στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου και αποφοίτησε ως στρατιωτικός μηχανικός.

Πήγε ακολούθως στην Αίγυπτο το 1898 για να εργαστεί ως μηχανικός στη βρετανική εταιρεία που κατασκεύαζε -από τότε- το φράγμα του Ασουάν. Κατά τον χρόνο που η πλημμύρα του Νείλου διέκοπτε αναγκαστικά τις εργασίες, αυτός μελετούσε όσα βιβλία Ανώτερων Μαθηματικών βρίσκονταν διαθέσιμα κοντά του. Αντιλήφθηκε τελικά ότι ήταν φτιαγμένος για μαθηματικός παρά για μηχανικός.

Ήταν αρκετά μεγάλος -ήδη 27 ετών- όταν έφυγε αρχικά για το Βερολίνο και μετά για το Γκέτινγκεν, ώστε να σπουδάσει κοντά στους μεγαλύτερους μαθηματικούς της εποχής του.

Σε αυτό το τόσο απαιτητικό και αυστηρό επιστημονικό περιβάλλον, η διάνοιά του έλαμψε αμέσως. Παρουσίασε τη διατριβή του -υπό την καθοδήγηση του μεγάλου Μινκόφσκι- και κατόπιν έγινε Υφηγητής μέσα σε πέντε μόλις χρόνια, ο συντομότερος χρόνος που είχε ποτέ επιτευχθεί στη Γερμανία, η οποία τότε ήταν η Μέκκα της παγκόσμιας Επιστήμης. Κέρδισε τον σεβασμό των μεγάλων της Μαθηματικής Επιστήμης που δίδασκαν εκείνη την εποχή τόσο στο Γκέτινγκεν (του Κλάιν και του Χίλμπερτ), όσο και στο Βερολίνο (Φρομπένιους, Σβαρτς, Σμιτ). Αυτοί οι μαθηματικοί κολοσσοί τον παραδέχθηκαν ως ισότιμό τους, ένα σπάνιο φαινόμενο εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας, όπου ο τίτλος της αυθεντίας απονέμεται άτυπα μετά από αμέτρητο διανοητικό μόχθο και μετά από διαδοχικές -αλλά και επισφαλείς- νίκες στις αδιάκοπες ενδοπανεπιστημιακές επιστημονικές διαμάχες.

Ο Καραθεοδωρή όμως εντυπωσίαζε τους πάντες με την καινοτομία των ιδεών του, με τη γόνιμη εργασία του σε πολύ διαφορετικά μεταξύ τους μαθηματικά πεδία, καθώς και με την κομψότητα και την αψεγάδιαστη καθαρότητα των μαθηματικών του συλλογισμών. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν ζήτησε τη βοήθειά του για τα προβλήματα της κίνησης του φωτός που τον απασχολούσαν κατά τη διατύπωση της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας (1915) και πάντα ανέφερε το όνομά του με ξεχωριστό σεβασμό.

Ο Καραθεοδωρή διέπρεψε επίσης και στη Φυσική, όπου έδωσε μια νέα διατύπωση στο 2^ο Θερμοδυναμικό αξίωμα με έναν κομψό και «καθαρό» μαθηματικό φορμαλισμό. Πρόκειται για αυτό που σήμερα αναφέρεται ως «Αξίωμα Καραθεοδωρή» ή και «Διατύπωση Καραθεοδωρή», η οποία εντυπωσίασε τις αυθεντίες της εποχής για την πρωτοπόρο μαθηματική της προσέγγιση.

Διέθετε σπάνια και πολύπλευρη διάνοια· αρκούσε να τον διεγείρει μια συζήτηση με κάποιον από τους συναδέλφους του -όλοι τους γίγαντες της επιστήμης- σε κάποιον απογευματινό τους περίπατο, ώστε μετά από ένα ερέθισμα σκέψης να καταπιαστεί με ένα νέο πεδίο γνώσης, πάντα με δημιουργικό αποτέλεσμα. Όλοι οι συνάδελφοί του άλλωστε επεδίωκαν τη συναναστροφή μαζί του, καθώς τους γοήτευε η αρχαιογνωσία του.

Στο επιστημονικό του έργο περνούσε με χαρακτηριστική άνεση από τα πιο αφηρημένα μαθηματικά στην εφαρμοσμένη γνώση. Οι εργασίες του ήταν πάντα βαθυστόχαστες, ακριβείς και συνάμα κομψά διατυπωμένες.

Η πολυγλωσσία ήταν χαρακτηριστικό όλης της οικογένειάς του και αυτός έφτασε σε τέτοια άριστη κατανόηση της γερμανικής γλώσσας, ώστε οι επιστημονικές του εργασίες θεωρούνται γλωσσικά κομψοτεχνήματα της Γερμανικής. Μιλούσε με άνεση γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, τουρκικά, αρχαία ελληνικά και λατινικά. Ήταν επίσης ονομαστός για τις διαλεκτικές και ρητορικές του ικανότητες.

Αυτός ο μέγας επιστήμων και κοσμοπολίτης διανοητής δεν έπαψε να έχει την Ελλάδα στο κέντρο της ψυχής του. Αμέσως μόλις αναγορεύτηκε διδάκτορας στο Γκέτινγκεν το 1904, αντί να ενταχθεί στον κύκλο των σοφών που ήδη τον προσκαλούσαν σε τιμητική θέση δίπλα τους, αυτός ζήτησε να έρθει να διδάξει στο Πανεπιστήμιο στην Ελλάδα. Του απάντησαν όμως ότι μόνο ως δάσκαλος σε επαρχιακό σχολείο μπορούσε να διοριστεί.

Νωρίτερα, το 1895, όταν είχε επισκεφτεί τον θείο του Αλέξανδρο Καραθεοδωρή που ήταν τότε Γενικός Διοικητής της Κρήτης, γνωρίστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και έκτοτε οι δύο άνδρες συνδέθηκαν με στενή φιλία. Δέχθηκε έτσι αμέσως την πρόσκληση του Βενιζέλου το 1911 για να συμμετάσχει στην επιτροπή επιλογής καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Στον κολοφώνα της επιστημονικής του δόξας, το 1920, άφησε πίσω του την επίζηλη έδρα του Πανεπιστημίου του Βερολίνου (ως διάδοχος του μεγάλου μαθηματικού Σβάρτς) και δέχθηκε ξανά την πρόσκληση του Βενιζέλου να αναλάβει τη ίδρυση του Ιωνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης, το οποίο προοριζόταν να είναι φάρος παιδείας για τον Μικρασιατικό Ελληνισμό αλλά και για όλη την Ανατολική Μεσόγειο.

Ο Καραθεοδωρή έζησε έτσι από κοντά, ως πρωταγωνιστής, τις δραματικές στιγμές του νεότερου Ελληνισμού καθώς βρισκόταν πάνω στον υδροκρίτη της ιστορίας του: τόσο κοντά στην πραγμάτωση του ονείρου της ανασύστασης του παλαιού μεγαλείου και στην εκκίνηση ενός εξίσου λαμπρού μέλλοντος, και μαζί τόσο τραγικά κοντά -αλίμονο- στο οριστικό τέλος της παρουσίας του στη Μικρασία.

Ως εντολοδόχος του Βενιζέλου για την ίδρυση του Ιωνικού Πανεπιστημίου, με την χαρακτηριστική του μεθοδικότητα αλλά και με ενθουσιασμό για τον εθνικό σκοπό, ο Καραθεοδωρή περιόδευσε στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για να επιλέξει ο ίδιος και να αγοράσει προσωπικά τα επιστημονικά βιβλία και τον εργαστηριακό εξοπλισμό που θα στελνόταν στη Σμύρνη.

Οι τραγικές εξελίξεις δεν τον άφησαν να ολοκληρώσει τον σχεδιασμό του και το υπό ίδρυση Πανεπιστήμιο δεν πρόλαβε καν να δεχθεί φοιτητές. Μόλις που μπόρεσε ο Καραθεοδωρή να διασφαλίσει τη βιβλιοθήκη και τον εξοπλισμό που είχε αγοράσει. Κατάφερε να τα φυγαδεύσει με τα πλοία που αναχωρούσαν με τους πρόσφυγες, ώστε να μη χαθεί ό,τι του είχε εμπιστευθεί και χρηματοδοτήσει η Ελληνική Πολιτεία^[1]. Επειδή ασχολήθηκε μέχρι τέλους με τη διάσωση του πανεπιστημιακού υλικού, ο ίδιος έφυγε μόλις από τους τελευταίους και μάλιστα με μυθιστορηματικό τρόπο: τον περιμάζεψε μέσα σε μια κωπήλατη βάρκα κάποιος δημοσιογράφος που έτυχε να τον γνωρίζει. Αγωνίστηκαν πολύ κωπηλατώντας οι δυο τους συνεχώς μέχρι να φτάσουν στο πολεμικό «Νάξος», που ήδη είχε αποπλεύσει, τελευταίο αυτό από όλα τα πλοία της σωτηρίας.

Παρά τη συντριβή του έργου του στη Σμύρνη, ο Καραθεοδωρή έμεινε στην Αθήνα για να διδάξει στο Πανεπιστήμιο και μετά στο Πολυτεχνείο μέχρι το 1924. Όμως η Ελλάδα της δυστυχίας που ακολούθησε την Καταστροφή, καθώς και η ενδημική μικροψυχία της ελληνικής πραγματικότητας, τον απογοήτευσαν. Η Γερμανία αντίθετα τον δέχθηκε πάλι πίσω με τιμές. Παρά τη μακρόχρονη απουσία του, του πρότειναν αμέσως τη θέση του Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου την οποία και ανέλαβε.

Τόσο ολόψυχη ήταν η αφοσίωσή του στην Ελλάδα που παρά την προηγούμενη πικρία, ξαναήλθε στην Αθήνα όταν ο Βενιζέλος τον κάλεσε άλλη μια φορά το 1930, ώστε να συμβάλει στην αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και στην ενίσχυση του νεοσύστατου τότε Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το τελευταίο οφείλει πολλά στη συμβολή του, τόσο στη σύνταξη του κανονισμού οργάνωσης όσο και στην καθιέρωση του επιστημονικού του προσανατολισμού. Από τότε είναι που το «Αριστοτέλειο» θεωρείται όχι μόνο ένα άξιο ακαδημαϊκό αντίβαρο του «Καποδιστριακού», αλλά και ένα προοδευτικότερο Πανεπιστημιακό Ίδρυμα, πιο ανοικτό στην καινοτομία.

Ο Καραθεοδωρή έζησε κατόπιν στη Γερμανία μέχρι τον θάνατό του, συνεχίζοντας το δημιουργικό του επιστημονικό έργο και απολαμβάνοντας καθολική τιμή και σεβασμό από την επιστημονική κοινότητα της Γερμανίας.

Σε όποια γλώσσα και αν μιλούσε, ο πολύγλωσσος Καραθεοδωρή κυρίευε το ακροατήριό του με την εμβρίθεια των γνώσεων, την καθαρότητα του λόγου και την υψηλοφροσύνη των ιδεών του. Ήταν πρώτιστα μια ευφυΐα της γλώσσας και τα Μαθηματικά φαίνεται ότι ήταν μια ακόμα συμβολική γλώσσα μέσα από την οποία εκφραζόταν η υψηλή του διάνοια. Ήταν σαν ένας πολυτάλαντος μουσικός που περνά με την ίδια ευκολία από το πιάνο, στα έγχορδα και μετά στα πνευστά, παίζοντάς τα πάντα με την ίδια θαυμαστή δεξιοτεχνία και με την ίδια μουσική χάρη.

Το όνομα του Καραθεοδωρή επάξια βρίσκεται σε τιμητική θέση στον Όλυμπο της διεθνούς Επιστήμης, καθώς και στο πάνθεο των μεγάλων σύγχρονων Ελλήνων.

ΥΓ.: Τα παιδιά του πολύγλωσσου επιστήμονα, ο Στέφανος και η Δέσποινα μεγάλωσαν στη Γερμανία και πήγαν σε γερμανικό σχολείο. Σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, έγιναν και αυτά πολύγλωσσα. Στο σπίτι των Καραθεοδωρή όμως η οικογένεια μιλούσε αυστηρά μία μόνο γλώσσα, τη γλώσσα των προγόνων, αυτή που μιλούσε μερικές γενιές πριν και ο γενάρχης τους στη Βύσσα της Αδριανούπολης.

^[1] Όλα αυτά τα βιβλία και ο εξοπλισμός έχουν διαφυλαχθεί και εκτίθενται σήμερα στο Μουσείο Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Αθήνας.

Νεώτερη Σημειώση:

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή: Μύθοι και αλήθειες για τον κορυφαίο Έλληνα μαθηματικό του 20ού αιώνα

Διάβασα και παραθέτω ένα πολύ καλό αφιέρωμα στον μεγάλο Έλληνα και μαθηματικό. Τα περισσότερα από όσα αναφέρονται στο άρθρο του ΠΘ βρίσκονται ήδη στο βιβλίο μου (Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή) αλλά το άρθρο έχει μια πιο εκτεταμένη -και ορθή!- αντιμετώπιση του ζητήματος της σχέσης του Καραθεοδωρή με τον Άϊνσταϊν.

Με τη γνωστή μας υπερβολή, η οποία προέρχεται από τη βαθειά άγνοια αλλά και την τάση του εντυπωσιασμού που διακρίνει τη φυλή, δημιουργήσαμε στην Ελλάδα τον αστικό μύθο περί της "θεμελιώδους" συμβολής του Καραθεοδωρή στη Θεωρία της Γενικής Σχετικότητας. Μέχρι του σημείου που ο μύθος να μιλά για κλοπή(!) πνευματικών δικαιωμάτων.

Για οποιονδήποτε φυσικό, αυτό είναι καθαρή σαχλαμάρα. Αλλα και όποιος έχει έρθει σε σοβαρή επαφή με τη θεωρία αντιλαμβάνεται ποια γιγάντια μακροχρόνια και κοπιώδη προσπάθεια απαιτήθηκε από τον Άϊνσταϊν για να διαμορφωθεί πρώτα η Ειδική Σχετικότητα (ΕΘΣ) και κατόπιν η πολύ δυσκολότερη εννοιολογικά και φορμαλιστικά (μαθηματικά) Θεωρία της Γενικής Σχετικότητας (ΓΘΣ). Δεν πρόκειται για κάποια "φαεινή ιδέα", όπως φαντάζονται οι άσχετοι, που σου έρχετει το βράδυ και το πρωί γράφεις κάνα-δυο εξισώσεις για να την μορφοποιήσεις και να της δόσεις ποσοτικό περιεχόμενο. 

Ακόμη και η ΕΘΣ, η οποία έχει εύκολο φορμαλισμό (μαθηματική έκφραση), απαιτεί τεράστια εννοιολογική εμβάθυνση ώστε να τη στεριώσει ένας τολμηρός επιστήμονας ως ολοκληρωμένη και συνεκτική θεωρία. Η ΕΘΣ είναι τόσο επιστημονικά εικονοκλαστική και τόσο φιλοσοφικά ανατρεπτική που δεν είναι ζήτημα φορμαλισμού. Πρόκεται για ξεθεμελίωση και αναθεμελίωση της ίδιας της εποπτείας του χρόνου και του χώρου. Δεν είναι ο Καραθεοδωρή αλλά ο μέντοράς του Μινκόφκι (Hermann Minkowski) που συνέλαβε την μαθηματική πλευρά της θεωρίας (των μετασχηματισμών Lorentz). Αλλά ο Μινκόφκσι δεν έκανε το "βήμα στο κενό" το οποίο τόλμησε ο  Άϊνσταϊν.  Αυτός μόνος αντιλήφθηκε το μέγεθος της επανάστασης που έφερνε. Μόνο αυτός ξεδυάλυνε στο μυαλό του το Νέο Κόσμο που ανακάλυπτε και άνοιξε με την απόλυτη αυτοπεποίθηση του Κολόμβου τη θύρα της Αλήθειας. 

Ο Καραθεοδωρή, απλά λόγω του πρώιμου της επιστημονικής του διαδρομής, δεν είχε -όπως ορθά γράφει και το άρθρο- καμία επαφή με αυτό το πρώτο κοσμοϊστορικό βήμα. Είχε όμως σίγουρα ασχοληθεί αργότερα με την ΕΘΣ ώστε να γνωρίζει πλήρως το μέγεθος του επιστημονικού ογκόλιθου που λεγόταν Άϊνσταϊν. Ας αντιληφθούμε όμως το τέραστιο μέγεθος του Έλληνα Μαθηματικού όταν ο Άϊνσταϊν, καθώς πάλευε να διαμορφώσει εννοιολογικά και να εκφράσει μαθηματικά τη ΓΘΣ,  βεβαιωμένα απευθύνθηκε αργότερα στον καραθεοδωρή για βοήθεια σε κάποιες πτυχές του προβλήματος, εκεί όπου έκρινε ότι η μαθηματική διάνοια του Καραθεοδωρή μπορούσε να του εξηγήσει την μαθηματική τους πλευρά. Αυτό όμως δεν είναι κάποια ευρεία επιστημονική συνεργασία, όπου δύο επιστήμονες συμβάλλουν επί ίσοις όροις στην ανακάλυψη ή διαπραγμάτευση μιας θεωρίας. Το να ζητά ο γενικός αρχιτέκτονας ενός μεγαλοπρεπούς μεγάρου τη βοήθεια ενός ειδικού (ενός γλύπτη π.χ.) για κάποια αρχιτεκτονικά στοιχεία της κατασκευής, δεν κάνει τον τελευταίο αυτόματα ισότιμο συνδημιουργό του συνόλου.

Αλλά ζούμε -είπαμε- στη χώρα της υπερβολής. Η ιστορία του Καραθοδωρή είναι ιστορία για την οποία σεμνύνεται κάθε Έλληνας. 'Ομως θα έπρεπε ταυτόχρονα να μας γεμίζει και απογοήτευση. Αυτός ο μέγας Έλληνας δεν μπόρεσε να σταδιοδρομήσει στην πατρίδα του. Γιατί η Ελλάδα για αυτόν ήταν Πατρίδα, έστω και αν δεν είχε γεννηθεί ή ζήσει σε αυτή. Εδώ στην πατρίδα του βρέθηκε δυστυχώς αντιμέτωπος με την αρνητική πλευρά του ελληνικού χαρακτήρα. Τη ζηλοφθονία, τη συμφεροντολογία, την εμπάθεια, τη μικροψυχία. 

Γι΄αυτό και η ελληνική μικρόνοια προτιμά να περηφανεύεται και να διεκδικεί μερίδιο από τη δόξα ενός τέκνου της Ελλάδας, παρά να ντρέπεται και γι' αυτό να διδάσκεται από τη μικροπρέπεια του ελληνικού χαρακτήρα, όπως εκδηλώθηκε απέναντι στον Καραθεοδωρή από τα πιο προβεβλημένα και μορφωμένα τέκνα της Ελλάδας (καθηγητές του Πανεπιστημίου και πολιτικοί).

Εγώ μένω σε αυτό που δηλώνει η όλη προσωπικότητα του Καραθεοδωρή: ότι ενυπάρχει κάτι βαθύτατα δημιουργικό στην ελληνική ψυχή, το οποίο εκδηλώνεται όταν συγκινείται από ένα αίσθημα υπερηφάνειας για την ευγενή καταγωγή του Ελληνισμού, από το αίσθημα του ανήκειν στο λαμπρό του παρελθόν. Η δημιουργικότητα και η υπερηφάνεια εκδηλώνονται εντονότερα -ιστορικά κατεδεδειγμένο αυτό- σε αυτούς τους Έλληνες που ζουν μακρυά από την ιστορική κοιτίδα και γι' αυτό την εξιδανικεύουν. Και αυτό λειτουργεί μέσα τους ακόμη πιο δημιουργικά!