Αριστείδης Στεργιάδης- μια απόπειρα ψυχογράφησης

Με αφορμή την επέτειο της αποφράδος Καταστροφής, εμφανίστηκε ένα άρθρο στο Αριστείδης Στεργιάδης: ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης – Cognosco Team για τον Αριστείδη Στεργιάδη (γράφει ο Γιάννης Σιατούφης), τον Ύπατο Αρμοστή που είχε διορίσει ο Ε. Βενιζέλος για να διοικήσει την περιοχή τςη Σμύρνης που είχε τεθεί από την Αντάντ υπό ελληνική στρατιωτική κατοχή (βιλαέτι Αϊδινίου και περιοχή Κυδωνιών/Αϊβαλί), με την εντολή να διοικηθεί με ισονομία μέχρι να αποφασιστεί το οριστικό καθεστώς μετά πέντε έτη.

Όλα όσα χρειάζεται να αναφερθούν για γεγονότα, κατηγορίες, διοικητικές και προσωπικές (αν)ικανότητες του Στεργιάδη, περιέχονται στο ανωτέρω άρθρο αλλά και στο σχετικό σύνδεσμο της Wikipedia (Αριστείδης Στεργιάδης). Δεν τα επαναλαμβάνω, αλλά για να νιώσει κανείς τη δική μου αποτίμηση πρέπει να έχει μια καθαρή εικόνα της πολιτείας του ανθρώπο.

Σταματώ στο γεγονός ότι οι κρίσεις δεν είναι απλά πολωμένες (υπέρ και κατά) αλλά βαριά καταδικαστικές, τουλάχιστον από τους Έλληνες Μικρασιάτες, τους ανθρώπους που του δόθηκε εντολή να διοικήσει. Όχι μόνο για το σκαιό του χαρακτήρα αλλά και για το αποτέλεσμα των έργων του (παράδοση του πληθυσμού στη σφαγή, αποκρύπτοντας την εικόνα της στρατιωτικής κατάρρευσης και παραπλανόντας τους σχετικά με την ανάγκη διαφυγής -ο ίδιος μεθόδευσε την ασφαλή του διαφυγή, έγκαιρα, με αγγλικό πλοίο).

Εκείνο που μπορώ να συνεισφέρω στην ψυχογράφηση του ανθρώπου και στην αποτίμηση του έργου του είναι η δική μου εμπερία (στην τράπεζα στην Ουκρανία) από τις διοικητικές προκλήσεις όταν μια μικρή ξενόφερτη ομάδα αναλαμβάνει να διοικήσει μια εντόπια επιχείρηση μετά από εξαγορά. Το ίδιο θεμελιώδες ζήτημα προκύπτει μετά από στρατιωτική κατάκτηση ενός αλλοεθνούς πληθυσμού, όπως και με την ανάληψη μιας αθλητικής ομάδας από νέο προπονητή αλλά και σε παρόμοια παραδείγματα αντικατάστασης της ηγετικής ομάδας ενός σύνόλου.

Αν δεν έρχεται κανείς με υπεροψία, αλαζονία και κατακτητικές διαθέσεις, τότε η θεωρητική πλευρά του προβλήματος είναι απλή: ισονομία, δικαιοσύνη και αξιοκρατία. Εύκολα λέγεται αλλά δύσκολα πετυχαίνεται. Και ο Στεργιάδης που -θεωρητικά- επιδίωξε να επιβάλει ισονομία, απέτυχε οικτρά και καταστροφικά για τον Ελληνισμό.

Ο άνθρωπος δεν είχε στόφα ηγέτη αλλά ψυχολογία στενόμυαλου υπαλλήλου. Ο ηγέτης έχει όραμα, στρατηγικό σχέδιο, τακτική ευελιξία και ενσυναίσθηση. Του έλειπαν όλα!

1. Δεν κατάλαβε το εθνικό στόχο καθώς δεν διέθετε οραματική ικανότητα. Η αποστολή του δεν ήταν να παραδώσει μετά πέντε χρόνια ένα στρατόπεδο ομογενοποιημένων και πειθήνιων υπηκόων, με εξουδετερωμένα τα εθνικά, θρησκευτικά, κοινωνικά τους ανακλαστικά. Σε τέτοια ουτοπία στοχεύει ο ολοκληρωτισμός. Αντίθετα, στη Σμύρνη ο Στεργιάδης αναλάμβανε να προετοιμάσει την ενσωμάτωση στην Ελλάδα, ως τελευταία προκαταρκτική δράση πριν το πολυθρύλητο βήμα προς την Κωσνταντινούπολη. Εκείνη την κρίσιμη ώρα η Μεγάλη Ιδέα, πιο κοντά από ποτέ στην πραγμάτωσή της, ήταν το όραμα όλου του Ελληνισμού. Αυτός όμως φόρεσε παρωπίδες. 

2. Η εθνική αποστολή θα πετύχαινε με στρατηγική ενίσχυσης της θεσμικής θέσης της ελληνικής μειονότητας, με ταυτόχρονη και αληθινή εγκατάσταση καθεστώτος ισονομίας, αξιοκρατίας και ευημερίας για όλες τις υπόλοιπες εθνότητες. Οι προοδευτικότεροι δυτικότροποι κάτοικοι (Λεβαντίνοι, Αρμένιοι, Εβραίοι) θα θεωρούσαν προτιμότερη την ενσωμάτωσή τους στο Ελληνικό Κράτος, προσδοκώντας την απαλλαγή τους από τις ανατολίτικες οπισθοδρομικές συναλλακτικές συνήθειες (μπαχτσίσι κλπ.). Το  laissez-faire, που σε μεγάλο βαθμό ήδη απολάμβαναν, θα ενισχυόταν. Οι Τούρκοι θα είχαν να επιλέξουν την ειρηνική εισδοχή και προσαρμογή σε ένα καθεστώς μεγαλύτερης διαφάνειας, ανοικτότερης κοινωνίας και χαμηλότερου κόστους συναλλαγών με τη διοίκηση, αλλιώς τη φυγή, χωρίς όμως βίαιο διωγμό ή έμμεσες οικονομικές και διοικητικές πιέσεις (αυτός ήταν -και παραμένει- ο τρόπος των Τούρκων). Εντούτοις, η διατήρηση από τον Στεργιάδη των παλαιών οθωμανικών θεσμών (τουρκικά δικαστήρια, τουρκική γλώσσα κλπ.), δομημένων ακριβώς ώστε να προϊσταται ο μουσουλμανικός/τουρκικός πληθυσμός επί του υπόλοιπου πολυεθνικού μωσαϊκού, επέτρεψε να διατηρηθούν θύλακες άρνησης, ανοικτής αντίστασης και ανθελληνικής προπαγάνδας. Τη δήθεν αμερόπληπτη ισορροπία ο Στεργιάδης την εφάρμοζε με αυταρχισμό, προσβολή και βία, μονομερώς ασκημένης έναντι του ελληνικού εντόπιου στοιχείου και έναντι των νέων στρατιωτικών και διοικητικών υπαλλήλων, όσων είχαν διοριστεί εξ Ελλάδος. Δεν τόλμησε να φερθεί αναλόγως "δίκαια" και ισορροπημένα απέναντι στην τουρκική αντίθεση, αντίσταση και πρόκληση. Χάριν της έξωθεν εικόνας του και χάριν του διπλωματικού στόχου, επέλεξε ως στρατηγικό σχέδιο τη μεροληψία αντί της αμεροληψίας. Οι αποικιοκράτες της Αντάντ δεν φαντάστηκαν ποτέ να τηρήσουν τέτοιου είδους ισορροπίες στις κατακτημένες και καταπατημένες αποικίες τους. Η επιτυχής ή όχι διοίκηση της περιοχής -κρίνω εγώ- δεν θα ήταν στο τέλος το κριτήριο με το οποίο θα χάριζαν την εύνοιά τους -ή όχι- στο τελικό σχέδιο ενσωμάτωσης. Ήταν συνεπώς αδυναμία στρατηγικής αντίληψης και αυτοπεποίθησης, τόσο απο το Στεργιάδη όσο και από το Βενιζέλο (τολμώ να πω, γιατί δείχνει να σφάλει στρατηγικά διαρκώς μετά το '18 -Εκστρατεία της Κριμαίας, προκύρηξη πρόωρων εκλογών το '20, πραξικόπημα το '35). Ο Βενιζέλος είχε βεβαίως τη στόφα ηγέτη, ο άλλος όμως ήταν υπάλληλος. Σε δύσκολες και ρευστές συνθήκες, όπου μόνο μια καθαρή και στέρεη στρατηγική πορεία μπορεί να κατευθύνει σταθερά ανάμεσα σε δυσκολίες και αναταράξεις, ο θρασύδειλος "υπάλληλος" Στεργιάδης λειτούργησε με τυφλή προσήλωση σε μια στρατηγική επιβολής και προσβολής, που ήταν όμως σε συμφωνία με την προσδοκία των Συμμάχων. Η εσωτερική σου αδυναμία, η έλλειψη πίστης στον εαυτό, η ανικανότητα να κρατάς τιμόνι, να αισθάνεσαι ηθικό και ηγετικό πρότυπο αλλά και να καταφέρνεις να το ενσαρκώνεις, σε κάνει να λειτουργείς υποτακτικά απέναντι στον ισχυρό (Αντάντ), να προσεταιρίζεσαι και να κολακεύεις την πλειοψηφία (σύνολο Τούρκων και Λεβαντίνων) και να επιδεικνύεις την όποια σου ισχύ και σκληρότητα εκεί όπου "σε παίρνει", εκεί από όπου δεν μπορεί να έρθει η τιμωρία, δηλαδή απέναντι στους δικούς σου. 

3. Ούτε όταν συνέβησαν οι προστριβές του με τους προκρίτους Έλληνες Μικραστιάτες αλλά και με τους ανώτατους Ελλαδίτες στρατιωτικούς, διοικητικούς και διπλωμάτες, άλλαξε στάση ο Στεργιάδης. Η διαδικασία εσωτερικού αναστοχασμού και εξωτερικής ανατροφοδότησης του ήταν αδιανόητες. Λόγω στενότητας αντίληψης, οι στενόμυαλοι άνθρωποι αντιλαμβάνονται μιαν αποστολή, ένα έργο, ένα στόχο, με το φανατισμό ζηλωτή. Αποκλείεται να σφάλλουν! Τι και αν τα σύννεφα βαραίνουν στον ορίζοντα, τι αν τα αστραπόβροντα καταφτάνουν απειλητικά; Η ερμηνεία του μονόχνωτου φανατικού είναι απόλυτη και οριστική, ανεξάρτητη από πειράματα και αναθεωρήσεις. 

4. Ο πληθυσμός των Ελλήνων Μικρασιατών ήταν η μεγαλύτερη και ισχυρότερη μειοψηφία -όχι όμως η απόλυτη πλειοψηφία. Προσδοκούσε δικαίως την ιστορική του αναστύλωση στην πολιτική πρωτοκαθεδρία, με την έννοια που της αποδίδει το σύγχρονο εθνικό κράτος (την οικονομική και πνευματική τις είχε ήδη κατακτήσει), σε αυτή την κοιτίδα της από αιώνες δοξασμένης και για αιώνες υπόδουλης ελληνικής γης. Ποιο ήταν το ατομικό όραμα του Στεργιάδη, ποια τα όποια υπολλείματα εθνικής συνείδησης -αν είχε ενσταλλάξει κάτι μέσα του η ελληνική ιστορία- όταν διέκοψε το -ναι, εθνικοπατριωτικό!- κήρυγμα του Μητροπολίτη Σμύρνης, του μαρτυρικού Χρυσόστομου; 

Ο Στεργιάδης στάθηκε λίγος και ολέθριος. Ο διορισμός του στάθηκε άλλο ένα τακτικό σφάλμα του Βενιζέλου. Το γεγονός ότι διατήρησε τη θέση του και μετά την ήττα του τελευταίου (όταν δεν έμεινε "βενιζελικό ρουθούνι" σε όλη την ελληνική επικράτεια, στο στράτευμα και στη Μικρασιατική διοίκηση), χωρίς να αλλάξει στάση και χαρακτήρα στο παραμικρό, το γεγονός της φυγής του και η μεθόδευσή της, η παραμονή του στη Γαλλία μέχρι το θάνατό του (με τι μέσα;), αλλά και η ένοχη σιωπή του, κάνουν τις υποψίες για το ρόλο του ως εντεταλμένου από ξένες δυνάμεις να αποκτούν βάση.

Το αφήνω εδώ, γιατί δεν υπάρχουν έγγραφες και επίσημες αποδείξεις ή μαρτυρίες παρά μόνο ενδείξεις. Οι ενδείξεις όμως είναι πολλές φορές επαρκείς για να αποφανθεί η Ιστορία.

Προφανώς λοιπόν, δεν θα συμφωνήσω με τον κο Σιατούφη στην -κατά κάποιο τρόπο- δικαιολόγηση, ή έστω στην απάλυνση της καταστροφικής για τον Ελληνισμό αποτυχίας του ολετήρα Αριστείδη Στεργιάδη.