Αλκοόλ, εξ Αραβίας
Η λέξη αλκοόλ μάς έχει έρθει από μακριά στο χρόνο και το χώρο. Η ρίζα της βρίσκεται στην Ακκαδία (!) προφερόμενη ως guẖlu(m) και γραμμένη στη σφηνοειδή γραφή ως 𒎎𒋆𒁉𒍣𒁕.
Σήμαινε τότε το ορυκτό στιβνίτη (stibnite), ένα σουλφίδιο του αντιμονίου (Sb2S3), το οποίο κονιορτοποιούνταν σε μαύρη λεπτόκοκκη σκόνη (πούδρα), που σήμερα ονομάζεται kohl. Η πούδρα kohl αναμεμιγμένη με λιπαρή ουσία χρησιμοπούνταν ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. στην αρχαία Αίγυπτο για να τονώσει το περίγραμμα των ματιών (ως eye liner).
Δεν ξέρουμε (ή δεν το γράφουν οι πηγές από όπου διάβασα) πώς το ονόμαζαν οι Αιγύπτιοι, αλλά μια και η ακαδική ονομασία διατηρούνταν στη Μεσοποταμία μέχρι και την Αραβική Κατάκτηση (η λέξη συνδέθηκε ισχυρά με το προϊόν) και ονομαζόταν από τους Άραβες كحل kuḥl, είναι πολύ πιθανό η αιγυπτιακή ονομασία να ήταν η ίδια και η προφορά της παρεμφερής.
Αλλά πώς φτάσαμε στην σημερινή σημασία τού καθαρού οινοπνεύματος (αιθανόλη, με μοριακό τύπο C2H6O, αν και παριστάνεται συχνά και με τους τύπους C2H5OH, CH3CH2OH και EtOH);
Προέκυψε από τη σύνδεση της τεχνικής της απόσταξης με τη χρήση του kohl. Αυτό έγινε κατά την εξάσκηση της αλχημείας στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια, (η αλχημεία μπορεί να θεωρείται απόκρυφη επιστήμη του Μεσαίωνα, αλλά ξεκίνησε από τη Μεσοποταμία και άνθησε στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια). Η τεχνική της απόσταξης με τη χρήση άμβυκα (το μεταλλικό ή γυάλινο σκεύος με πλατύ ανοικτό στόμιο από τη μία μεριά και μακρύ επικλινές και στενούμενο στόμιο από την άλλη), ανάγεται στην θρυλική μορφή της αλχημίστριας Μαρίας της Ιουδαίας, στην οποία αποδίδονται από τον Ζώσιμο τον Πανοπολίτη πολλές καινοτόμες αλχημιστικές πρακτικές, καθώς και η επινόηση των σχετικών οργάνων.
Η Μαρία φέρεται να έζησε στην Αλεξάνδρεια μεταξύ 1ου και 3ου αιώνα και έγινε γνωστή από τον Ζώσιμο, ο οποίος -βεβαιωμένα- έζησε τον 4ο αιώνα (γεννήθηκε στην Πανόπολη της Αιγύπτου το 350 μ.Χ. και έζησε στην Αλεξάνδρεια μέχρι το 420 μ.Χ.). Ο Ζώσιμος έγραψε 28 βιβλία περί αλχημείας από τα οποία σώζεται μόνο ένα. Εκεί μίλησε για τη Μαρία ως την πρώτη αλχημίστρια του ελληνορωμαϊκού κόσμου και επίσης άφησε σχέδια για τα όργανα που χρησιμοποιούσε.
Ο Ζώσιμος αποδίδει στη Μαρία την τεχνική της ξηρής απόσταξης (πυρόλυση ή θερμόλυση), όπου στερεές ουσίες υποβάλονται σε θέρμαση μέσα σε κλειστό δοχείο, με απουσία οξυγόνου (έτσι δεν υφίσταται καύση). Κατά τη θέρμασνη τα πτητικά συστατικά διασπώνται από το αρχικό μείγμα και επανασυμπυκνώνονται σε υγρή ή στερεή μορφή (ίζημα). Η Μαρία θεωρείται ότι κατάφερε να χρησιμοποιήσει την ξηρή απόσταξη για να παράγει πιο έντονες βαφές kohl, αλλά και άλλες ιζηματικές ουσίες που επίσης παράγονταν με πυρόλυση.
Φαίνεται ότι η μέθοδος αυτή οδήγησε σε σοβαρή βιομηχανική παραγωγή ουσιών (Kohl και άλλων), διότι με τον καιρό η όλη τεχνική της απόσταξης κατέληξε να ονομάζεται kohl. Οι κατακτητές Άραβες παρέλαβαν την ονομασία της τεχνικής και άφησαν το όνομά της ως اَلْكُحْل (al-kuḥl)!
Η διαδρομή της λέξης προς τη μεσαιωνική Ευρώπη πέρασε πρώτα από την Ανδαλουσιανή Ισπανία στον τύπο كُحُول (kuḥūl),και εμφανίζεται τον 15ο αιώνα στη μεσαιωνική Αγγλική ως alcofol και στη μεσαιωνική Γαλλική ως alcohol σημαίνοντας όμως το υπόλοιμα της ξηρής απόσταξης και κυρίως την πούδρα αντιμονίου (το προϊόν της ιστορικής αποστάξεως της Μαρίας). Με τη σύγχρονη σημασία της αιθανόλης αρχίζει να χρησιμοποιείται μετά το 1672, δηλώνοντας κάθε εξαχνωμένη ουσία και -αργότερα- μόνο το απεσταγμένο οινόπνευμα που παράγεται από υγρή απόσταξη.
Σήμερα η χρήση της λέξης στη Χημεία αφορά τις αλκοόλες γενικά (οργανικές ενώσεις άνθρακα με υδροξύλια -ΟΗ-, ως χαρακτηριστική ομάδα), ενώ στην καθομιλουμένη έχει κυριαρχήσει στην ονομασία των ποτών που περιέχουν αιθανόλη (οινόπνευμα/alcohol vini).
Ο άνθρωπος ανακάλυψε την μεθυστική επίδραση της αιθανόλης από τα προϊόντα της ζύμωσης των σακχάρων των καρπών (όπως το σταφύλι) και των φυτών, ήδη από την προϊστορία. Έκτοτε δεν ξέχασε ποτέ τη χάλαρωση και την ευεξία που του προσφέρει το αλκοόλ. Σε μικρές δόσεις όμως γιατί η υπερβολική κατανάλωση είναι τοξική.
Αλλά δεν μακρυγορώ άλλο και αφήνω την ποιητική και πολιτισμική αξία του οινοπνεύματος για άλλη δημοσίευση. Μένω στην ετυμολογία: ξεκινήσαμε από πολύ μακρυά, από τη Μεσοποταμία και το αντιμόνιο για να φτάσουμε μέχρι την τσικουδιά, τη ρακή, το τσίπουρο, τη σούμα (έτσι λέγεται στη Ρόδο). Ήρθε πια η ώρα να χαλαρώσουμε...
"Εις υγείαν"!
ΥΓ1: Η Μαρία η Ιουδαία πιστώνεται επίσης με την τεχνική του μπεν-μαρί (bain-Marie). Όμως αυτή η μέθοδος θέρμανσης ευαίσθητων ουσιών χωρίς επαφή με τη φλόγα ή τη θερμή επιφάνεια, μέσω εμβαπτίσματος σε ατμούς από δεύτερο σκεύος, αναφέρεται ήδη από την εποχή του Ιποκκράτη.
ΥΓ2: Ο Αριστοτέλης στα "Μετεωρολογικά" αναφέρει ήδη ότι το νερό που υγροποιείται απο την εξάτμιση του θαλασσινού νερού είναι γλυκό και πόσιμο.
Πηγές:
2. Kohl (cosmetics) - Wikipedia
4. Alcohol Definition & Meaning - Merriam-Webster
5. The Origin Of The Word 'Alcohol'
6. The evolution of the still: Annals of Science: Vol 5, No 3
8. Αλκοόλ: Βίος και πολιτεία | News 24/7
10. Αποστακτήρας - Βικιπαίδεια