Τα απαράδεκτα λάθη μιας θεωρουμένης αυθεντίας

Παρακολουθώ από χρόνια την εξαιρετική σειρά ανοικτών διαδικτυακών μαθήματων που προσφέρει η πλατφόρμα γνώσης Mathesis. Πνευματικός πατέρας και οργανωτής της σπουδαίας αυτής προσπάθειας διάχυσης επιστημονικής (και όχι εκλαϊκευμένης) γνώσης -σχεδόν δωρεάν, σε κάθε ενδιαφερόμενο φιλομαθή, κάθε ηλικίας- είναι ο μοναδικός Στέφανος Τραχανάς, καθηγητής Φυσικής και Διαφορικών Εξισώσεων στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, τα βιβλία του οποίου θυμάμαι από την εποχή που σπούδαζα Φυσική στο ΕΚΠΑ. Ήταν βιβλία για το δύσκολο αντικείμενο της Κβαντομηχανικής: επεξηγηματικά, διαυγή, πλήρη και ακριβή. Ορισμός της επιστημονικής εργασίας που προορίζεται στο προπτυχιακό επίπεδο μάθησης.

Τα πεδία γνώσης που προσφέρονται στο Mathesis είναι πολλά και διάφορα (δείτε τα στον σύνδεσμο πιο πάνω). Ιδιαίτερα η Ιστορία είναι από τα αντικείμενα που έχουν μεγάλη ζήτηση σε ένα ποικίλο κοινό. Από τη μία, σε αυτή συμβάλλει η ειλικρινής φιλομάθεια των περισσότερών μας, επιδιώκοντας να μάθουμε για το παρελθόν (μας). Βοηθά πάντως και η ευκολία πρόσβασης στο συγκεκριμένο επιστημονικό αντικείμενο, που δεν επιβάλλει προϋποθέσεις εξειδικευμένων τεχνικών γνώσεων (όπως συμβαίνει πχ. με τα Μαθηματικά ή τη Φυσική). ‘Άλλωστε, η Ιστορία αλλά και οι ανθρωπιστικές επιστήμες γενικότερα, δεν απαιτούν κάποια ιδιαίτερη «κλίση», πέραν της διανοητικής συνέπειας και εργατικότητας, ας πούμε στην αριθμητική και υπολογιστικήικανότητα ή στην αντίληψη του χώρου και των ποσοτήτων.

Για όλους αυτούς τους λόγους, η Ιστορία είναι προνομιακό πεδίο διδασκαλίας αφού η ζήτηση είναι δεδομένη. Μια παρόμοια ανάγκη προσέγγισης ενός ευρύτερου κοινού, έξω από τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα και την κοινότητα των επαγγελματιών ιστορικών, καλύπτει ήδη εδώ και χρόνια η σεβαστή καθηγήτρια και ιστορικός κα Μαρία Ευθυμίου, η οποία έχει αποκτήσει μάλιστα ένα πολυπληθές τηλεοπτικό κοινό, σε εκπομπές με ομιλίες της που έχουν στόχο την εκλαΐκευση της ιστορικής γνώσης[1]. Γενικώς, η σκηνική της παρουσία σε μπροστά σε κοινό (φοιτητές ή γενικό κοινό που συγκεντρώνονται σε αμφιθέατρα και μεγάλες αίθουσες για να παρακολουθήσουν τις διαλέξεις της) είναι πληθωρική. Εμφανώς, η ίδια το απολαμβάνει και με αυτό τον τρόπο αναδίνει μια αίσθηση οικειότητας, απεκδυόμενη την εικόνα του απόμακρου πανεπιστημιακού δασκάλου.  Το κοινό, με τον ίδιο τρόπο, φαίνεται να (την) απολαμβάνει[2] επίσης.

Η κα Ευθυμίου είναι σταθερή επιλογή του Mathesis για τη διδασκαλία μιας σειρά μαθημάτων που πραγματεύονται τόσο την ελληνική όσο και την παγκόσμια ιστορία. Έχω παρακολουθήσει -διαδικτυακά, στο Mathesis- μερικά από τα μαθήματα αυτά (για την πορεία του Ελληνισμού μεταξύ Σταυροφοριών και Επανάστασης, για την ίδια την Επανάσταση και για τον Φιλελληνισμό) και τα βρήκα ενδιαφέροντα αλλά μάλλον κάτω του επιστημονικού επιπέδου που έχουν άλλα μαθήματα στο Mathesis, όπου οι καθηγητές βρίσκονται πιο κοντά στο επίπεδο του πανεπιστημιακού αμφιθεάτρου.

Συνεπώς, κρίνοντας ότι η κα Ευθυμίου στο Mathesis  -όπως και στις ομιλίες της στο γενικό κοινό- τείνει στην εκλαΐκευση και στην απλούστευση, άφησα κατά μέρος αρκετά άλλα από τα μαθήματα της κας Ευθυμίου τα οποία προσφέρει η πλατφόρμα. Μέχρι πριν μερικές μέρες, όταν είχα την ιδέα να παρακολουθήσω (ως αυτομελέτη) ένα μάθημά της με τίτλο: ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ 3: ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του, Μέρος Α’.

Από το πρώτο κεφάλαιο στα μέρη του V.1.1,1 έως V.1.1.4 (όπου πραγματεύεται την εποχή των Ανακαλύψεων), βρήκα -με έκπληξη- σωρό από σοβαρά λάθη. Όχι απλές αβλεψίες, αλλά από εξόφθαλες ανακρίβειες έως σημαντικές παρανοήσεις. Θα τις παραθέσω μια προς μια, κατά σειρά ανάγνωσης και όχι σε σειρά βαρύτητας (αυτό ας το κρίνει κανείς μόνος του).

Ξεκινώ λοιπόν (με πλαγιοσειρά τα αποσπάσματα των διαλέξεων):

1. Σελ. 3: «…Οι Άραβες εφηύραν το λατίνι (το τρίγωνο πανί)…». Δεν είναι σωστό αυτό. Το τριγωνικό πανί πρέπει να ήταν σε χρήση στη ναυσιπλοΐα του Νείλου ήδη από την εποχή των αρχαίων Αιγυπτίων. Μέχρι και σήμερα, οι φελούκες αυτό το τριγωνικό πανί χρησιμοποιούν, καθώς επιτρέπει μεγάλη ευκινησία στα μικρά πλοία και στις βάρκες που πλέουν σε γενικά ήρεμα νερά.

Στον σύνδεσμο Λατίνι, το πανί των Bυζαντινών - Αρχαιολογία Online η εφεύρεση ανάγεται πάντως στους Βυζαντινούς (Μέσοι Χρόνοι). Από τις αγιογραφίες (βλ. δίπλα) μπορεί να δει κανείς τη χρήση του πανιού κατά τον  9^ο αιώνα. Αλλά Βυζαντινοί και Άραβες έχουν έρθει σε επαφή μεταξύ τους από τον 7^ο αιώνα, οπότε δεν μπορεί να απορριφθεί η μεταφορά τεχνογνωσίας από τους Άραβες στους Βυζαντινούς. Παραμένει όμως πολύ λιγότερο πιθανό να έχουν παραδειγματιστεί οι από αιώνες θαλασσοπόροι Βυζαντινοί από μια καινοτομία που -ίσως- εφηύραν οι μέχρι «χθες» άνθρωποι της ερήμου. Πολύ πιο πιθανό είναι να έχει συμβεί το ανάποδο, δηλαδή οι Άραβες να ναυπήγησαν φελούκες, ενσωματώνοντας την τεχνολογία του τριγωνικού πανιού και με την προσαρμογή αυτή να κατασκεύασαν τον γρήγορο και ευκίνητο στόλο που έγινε σύντομα ο φόβος και ο τρόμος της Μεσογείου.

Αφού η  ανωτέρω πηγή δεν ήταν ικανοποιητική, το έψαξα λίγο περισσότερο και βρήκα έναν πιο εξειδικευμένο σύνδεσμο (Ιστορία των Ιστιοφόρων), όπου γίνεται πολύ πιο πειστική αναφορά στην ιστορία του τριγωνικού πανιού. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα:

“…Τα πράγματα στην ιστιοπλοϊκή τεχνολογία αρχίζουν να αλλάζουν κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Σε αντίθεση προς το τετράγωνο πανί, που αξιοποιεί μόνον κατά ένα μέρος την κατεύθυνση του ανέμου, το τριγωνικό πανί μπορεί να επιτρέψει την πλεύση του σκάφους μέχρι και 60 μοίρες αντίθετα προς την κατεύθυνση του ανέμου, ή και λιγότερο. Την ιστιοπλοϊκή αυτή γνώση την αξιοποίησαν στο έπακρο οι Ρωμαίοι, ειδικά από τον πρώτο μ.Χ. αιώνα κι έπειτα, κι έτσι από τότε μέχρι τις μέρες μας, όλα τα σκάφη με τριγωνικά πανιά λέγονταν «λατίνια», λόγω των Λατίνων χειριστών τους...”

Εδώ ξεκαθαρίζουν τα πράγματα: Το λατίνι προϋπήρχε των Αράβων, δίνοντας ευελιξία στα μικρότερα πλοία. Μάλλον λοιπόν οι Άραβες έκαναν ευρεία και έξυπνη χρήση αυτής της τεχνολογίας, την οποία βρήκαν από τους Βυζαντινούς, ώστε τα περισσότερα πλοία τους όταν εμφανίζονταν στον ορίζοντα κατατρομοκρατώντας τους νησιώτες και τους ναυτικούς της Μεσογείου, φορούσαν το χαρακτηριστικό τριγωνικό λατίνι.

Η σωστή αναφορά από την κα Ευθυμίου για το θέμα θα έπρεπε να λέει: οι Άραβες κατασκεύασαν ευκίνητο στόλο χρησιμοποιώντας έξυπνα τη βυζαντινή τεχνολογία του τριγωνικού ιστίου -λατινιού. 

2. Σελ. 3: “…Οι Άραβες επίσης γνώριζαν και την πυρίτιδα (από τους Κινέζους και τη μετέφεραν)…»: Και όμως, την πυρίτιδα την γνώρισαν οι Μουσουλμάνοι από τους Κινέζους μέσω των Μογγόλων κατά την περίοδο των εισβολών τους (1240-1280 μ.Χ.). Από τη Μέση Ανατολή και πέρα, η εφεύρεση βρήκε το δρόμο και προς την Ευρώπη μέσω των Αράβων και εδώ ίσως εδράζει η παρερμηνεία της κας Ευθυμίου.

Υπάρχει βέβαια και η αναφορά της πυρίτιδας στα γραπτά του σοφού και αλχημιστή Roger Bacon, υποδηλώνοντας ότι η πυρίτιδα εφευρέθηκε στα αλχημιστικά εργαστήρια της Ευρώπης.

Κάνω τη σκέψη ότι η κα Ευθυμίου ίσως έχει μπερδέψει την πυρίτιδα με τη χρήση του «αραβικού πυρός», το οποίο ήταν παραλλαγή -διαφορετικό όμως- του «ελληνικού πυρός» των Βυζαντινών.

3. Σελ. 3: “…βασιλιάς της Πορτογαλίας ήταν ένας παθιασμένος με τη θάλασσα άνθρωπος ο Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος…». Το πόσο παθιασμένος με τη θάλασσα ήταν ο Ερρίκος ή απλά ένας ιμπεριαλιστής που προώθησε την κατάκτηση νοτιότερων νησιών και αφρικανικών ακτών, μπορεί κανείς σαν το διαβάσει σε οποιοδήποτε σχετικό σύνδεσμο (Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος - Βικιπαίδεια, Prince Henry the Navigator - Wikipedia). Επίσης, είναι μεταγενέστερος μύθος η περίφημη σχολή ναυσιπλοΐας και χαρτογραφίας στο Σάγρες, όπου πνευματικός της πατέρας, χορηγός, οργανωτής και καθοδηγητής φέρεται να ήταν ο Ερρίκος.

Τα πράγματα είναι πιο πεζά: Ήταν η ορμή προς κατάκτηση εδαφών και εισοδημάτων η αιτία της πορτογαλικής εξόρμησης και του ινφάντη Ερρίκου ειδικότερα. Η δε θρυλούμενη συσσώρευση γνώσης της ναυσιπλοΐας και χαρτογραφίας έγινε σαφώς λιγότερο συντονισμένα και κατευθυνόμενα από ό,τι θέλει ο μύθος. Ο Ερρίκος σίγουρα δεν ήταν ο «οραματιστής ηγεμόνας» όπως τον περιγράφει η κα Ευθυμίου.

Τέλος πάντων, εδώ η κύρια παρανόηση της διδάσκουσας είναι η βασιλική ιδιότητα του Ερρίκου. Όμως οι περισσότεροί μας γνωρίζουν (;) ότι ο Ερρίκος μόνο πρίγκηπας (Ινφάντης) ήταν, ο 3^ος επιζήσας γιος του βασιλιά Ιωάννη Α’ και αδελφός τού μετέπειτα βασιλιά Εδουάρδου.

4. Σελ. 3: “…οι Πορτογάλοι είχαν παράδοση στην αλιεία, στη δύσκολη και μακρινή αλιεία…». Αυτό είναι ανακρίβεια. Κανείς δεν ασχολήθηκε με τη «μακρινή» αλιεία, δηλαδή μέρες ταξίδι μακριά από τη θέα των ακτών, μέχρις ότου να φτιαχτούν τα μεγάλα καράβια της εποχής των ανακαλύψεων και μέχρι να γενικευθεί η χρήση της πυξίδας. Παρά το ότι το επίθετο «μακρινός» σχετικοποιείται, αυτό που μάλλον έχει υπόψιν της η κα Ευθυμίου είναι η βιομηχανοποιημένη αλιεία μπακαλιάρου στα μεγάλα αλιευτικά πεδία του Βορειοδυτικού Ατλαντικού (Νέα Γη, Λαμπραντόρ, Ανατολική Γροιλανδία), στην οποία οι Πορτογάλοι όντως πρωταγωνίστησαν, μαζί με τους Βάσκους, Νορβηγούς και άλλους .

Αλλά αυτό έγινε πολύ αργότερα από την εποχή των Ανακαλύψεων. Δεν αξιοποιήθηκε κάποια ιδιαίτερη ναυτική ικανότητα των Πορτογάλων ναυτών, αλλά μόνο η γεωγραφική θέση της Πορτογαλίας που ήταν αληθινή εξέδρα προς τον ωκεανό και απώτατο νοτιοανατολικό ακρωτήρι της Ευρώπης. Όποιος ήθελε να τραβήξει προς την Αφρική, από την Πορτογαλία αναγκαστικά θα περνούσε. 

5. Σελ. 5: “…όταν δεν έχεις χάρτη, δεν ανοίγεσαι…».: Αυτό αναφέρεται ως επιχείρημα υπέρ της μέχρι τότε ναυσιπλοΐας παρά την ακτή (costa-costa). Προκύπτει δηλαδή ότι, αν είχαν χάρτες οι μεσαιωνικοί θαλασσοπόροι τότε θα ανοίγονταν όλο σιγουριά στον ωκεανό. Δεν είναι ο χάρτης το πρόβλημα[3], αλλά ο προσανατολισμός. Δηλαδή, η χρήση πυξίδας και αστρολάβου για να προσανατολιστείς και για να χαράξεις τη σωστή πορεία προς ένα όποιο σημείο -ακόμη και ενός ακριβέστατου- χάρτη.

Η πυξίδα άρχισε να χρησιμοποιείται από τους ναυτικούς στην Ευρώπης μετά το 1300 μ.Χ. και μέχρι το τέλος του 15^ου αιώνα είχε εγκατασταθεί στα μεγάλα ποντοπόρα πλοία. Με λίγα λόγια, η ναυσιπλοΐα είχε ήδη κάνει μεγάλες προόδους μέχρι την εποχή των Ανακαλύψεων ως προς τη ναυπηγική και την εύρεση του προσανατολισμού. Μακριά από την ακτή οι προκλήσεις προσανατολισμού ήταν οι ίδιες, είτε στο μεσοπέλαγα της Μεσογείου βρισκόσουν (δεν είναι και μικρές οι αποστάσεις), είτε βαθιά μέσα στον Ατλαντικό. Η σημαντική διαφορά ήταν ότι το κλειστό σχήμα της Μεσογείου ήταν γνωστό. Όσο λάθος και να πήγαινες, τραβώντας μόνο μπροστά και σε σταθερή πορεία σε σχέση με τα άστρα, τελικά σε κάποια γνωστή στεριά θα έφτανες. Αντίθετα, ο Ωκεανός θεωρούνταν άπειρος, χωρίς τέλος. Ακόμα και τα μυθικά θαλάσσια τέρατα να μην ελλόχευαν στα ανοικτά, δεν είχε νόημα να πορεύεσαι προς το άπειρο.

Ακριβώς αυτή η πίστη έπρεπε να αναστραφεί. Να δημιουργηθεί η πεποίθηση ότι δεν μπορεί να είναι χωρίς τέλος ο ωκεανός, ότι η παρατηρήσιμη σφαιρικότητα της Γης είναι γεωγραφικό γεγονός. Συνεπώς, τραβώντας μπροστά και μόνο θα βρεθείς στο ίδιο σημείο και πάλι.

Αυτό είχε πλέον αλλάξει, μόνο που κανείς δεν μπορούσε να υπολογίσει πόσο μεγάλο θα ήταν αυτό το ταξίδι του περίπλου της Γης. Ο Κολόμβος μάλιστα ξεκίνησε ακριβώς με την πεποίθηση ενός σχετικά διαχειρίσιμου ταξιδιού προς την Ινδία. Ο υπολογισμός του της ακτίνας της Γης έπεσε τόσο έξω (προς το μικρότερο), όσο του χρειαζόταν για να πειστεί πρώτα ο ίδιος και μετά για να πείσει και τους χορηγούς του, τους βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλλα, ότι σε κανένα μήνα -το πολύ- τραβώντας μόνο δυτικά, θα έφτανε στην πολυπόθητη Ινδία.

Η αναφορά σε διαθεσιμότητα χαρτών ή όχι εδώ περιττεύει (έως παραπλανά). Τουναντίον και πολύ διδακτικά, έπρεπε η κα Ευθυμίου να εντοπιστεί στην ιδεολογική και ψυχολογική πλευρά του θέματος, στη νίκη απέναντι στο φόβο του αγνώστου.

6. Σελ. 4: “…οι ακτές της Αφρικής είναι ευθείες, δεν έχουν κόλπους και αυτό δεν σου δίνει ασφάλεια να βρίσκεις απάγκια και έτσι ακολουθείς τις ακτές…” : Το ότι δεν ακολουθείς ακτές επειδή δεν βρίσκεις απάγκια δεν βγάζει και πολύ νόημα. Δηλαδή, αν η ακτή είναι ευθεία πού θα σταθείς, μεσοπέλαγα; Μάλλον η κα Ευθυμίου «εν τη ρύμη του λόγου», καθώς αρέσκεται να μιλά με ορμή και εκτός κειμένου, πρέπει να μπερδεύτηκε νοηματικά.

Αλλά ας πάμε σε ένα σφάλμα όχι λεκτικό και νοηματικό αλλά πραγματολογικό. Οι αφρικανικές ακτές μπορεί να μην έχουν την πτύχωση της Μεσογείου, της Καραϊβικής ή της Ασίας, αλλά πάντως υπάρχουν επαρκή λιμάνια και αραξοβόλια για ένα μακρινό αλλά καλά προγραμματισμένο ταξίδι. Τουλάχιστον αυτό ισχύει γεωγραφικά μέχρις ότου η αφρικανική ακτή στρίβει προς τα ανατολικά, περίπου στο ύψος της σημερινής Λιβερίας. Μια ματιά στο Google Earth εμφανίζει τα σημερινά λιμάνια, τα οποία έχουν γίνει σύγχρονες πόλεις τα περισσότερα: Αγκαδίρ, Ντακάρ, Μπαντζούλ, Μπισσάου, Κόνακρυ κ.λπ.).

Η ιστορία γράφει ότι ο Ζυλ Εάνες κατάφερε το 1434 μ.Χ. να προσπεράσει το «Ακρωτήριο του Φόβου» (το Ακρωτήριο Μποζαντόρ): ανοίχτηκε πρώτα δυτικά μέσα στον ωκεανό, μετά έπλευσε νότια και πάλι ανατολικά, ώσπου το ακρωτήρι βρέθηκε στο βόρειά του. Από τότε και μετά το φράγμα του φόβου νικήθηκε και η περαιτέρω εξερεύνηση της αφρικανικής ακτής ήταν θέμα χρόνου. Εξαρτιόταν μόνο από τη βελτίωσης της γνώσης για τα ρεύματα και τις ξέρες και από τη βελτίωση της τεχνολογίας της ναυσιπλοΐας (κάτω από τον Ισημερινό δεν μπορεί πλέον να φανεί ο Πολικός Αστέρας).

Το πρόβλημα δεν είναι η αφρικανική ακτή αλλά η αφρικανική ενδοχώρα: έρημος Σαχάρα μέχρι το Ντακάρ, αδιαπέραστο τροπικό δάσος μέχρι την Ανγκόλα και ξανά έρημος Καλαχάρι νοτιότερα. Δύσκολο να βρεις τόσο πηγές φρέσκου νερού σε κανονικά διαστήματα, όσο και φιλικούς ιθαγενείς. Μάλιστα, η Δυτική Αφρική είχε αναπτυγμένο γηγενή πολιτισμό, γνώρισε κραταιές και αυτόχθονες αυτοκρατορίες και, γενικά, οι αφρικανοί στάθηκαν απαιτητικοί στο εμπόριό τους με τους περαστικούς Ευρωπαίους[4]. Η μεγάλη δυσκολία διείσδυσης των Ευρωπαίων στην Αφρική διατηρήθηκε μέχρι τον 18ο αιώνα, όταν οι Ευρωπαίοι απέκτησαν αποφασιστικό πλεονέκτημα οπλισμού και επαρκή έλεγχο της διοικητικής μέριμνας των αποστολών κατάκτησης της ενδότερης Αφρικής.

Δεν ήταν η γεωγραφία της ακτής αλλά αυτή της ενδοχώρας η αιτία που καθυστέρησε τον περίπλου (και αργότερα την κατάκτηση-υποδούλωση) της Αφρικής από τους Ευρωπαίους. Αυτή η βασική ιστορική αλήθεια δεν μπορεί να είναι δευτερεύουσα και ήσσονος σημασίας γνώση για μια κατ’ επάγγελμα ιστορικό.

7. Σελ. 4: “…Ο Βαρθολομαίος Ντίαζ…όταν έστρεψε από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, ο ουρανός είχε άλλη θέση…”: φυσικά και δεν άλλαξε θέση ο ουρανός επειδή στράφηκε βόρεια το καράβι του Ντίαζ. Άλλαξαν όμως θέση ως προς την πορεία του πλοίου τα άστρα του νότιου ουράνιου θόλου. Έχω αναφέρει ότι η διδάσκουσα παρασύρεται από τη ίδια της την ορμή σε ακυριολεξίες. Αλλά ένας πανεπιστημιακός δάσκαλος πρέπει να νοιάζεται για την ακριβολογία σε κάθε του/της έκφραση.

Με την ευκαιρία παραθέτω τα όσα ωραία αναφέρονται στην παρουσίαση του βιβλίου τού ίδιου τού Vasco De Gama «Το πρώτο ταξίδι στην Ινδία» (Εκδόσεις «Στοχαστής», Ιούνιος 1999, μετάφραση Μαρία Φερέιρα-Χιδίρογλου, ISBN13 9789603030850) «…Η ανακάλυψη του βορείου τμήματος της άγνωστης ακτής της Αφρικής, από το Ακρωτήριο Μποζαντόρ ως το Ακρωτήριο της Αγίας Αικατερίνης, κράτησε σαράντα χρόνια και χρειάστηκαν τριάντα ταξίδια. Για την ανακάλυψη του νοτίου τμήματος, από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, χρειάστηκαν μόνο πέντε χρόνια και τρία ταξίδια, δύο του Ντιόγκο Κάο και ένα του Βαρθολομαίου Ντίαζ, κάτι που προϋποθέτει, πάνω απ' όλα, βελτίωση τεχνικών γνώσεων, που από δω και πέρα θα βασιστούν στην έρευνα λεπτομερειακών στοιχείων που είχαν συγκεντρωθεί από τα προηγούμενα ταξίδια. Αυτό συνέβη, πχ με την προσαρμογή του συστήματος της μέτρησης του ύψους των αστέρων από τον ήλιο, που είχαν ανακαλύψει οι αρχαίοι Έλληνες και εφαρμόστηκε μετά από τον βασιλιά Ιωάννη Β' πριν στείλει τον Ντιόγκο Κάο στις ρότες του Νοτίου Ημισφαιρίου, όπου δεν ήταν δυνατός ο καθορισμός του ύψους σε σχέση με τον Πολικό Αστέρα. Το ίδιο έγινε και με το ταξίδι του Βάσκο Ντε Γκάμα, το πρώτο που πραγματοποιήθηκε στ' ανοιχτά της αφρικανικής ακτής, κάτι που προϋποθέτει την βαθιά γνώση των ανέμων και των ρευμάτων του Νότιου Ατλαντικού…”.

8. Σελ. 4: “…Εκείνος ο οποίος έκανε ολόκληρη την περίμετρο της Αφρικής είναι ο Βάσκο ντα Γκάμα…": Εννοείται, ότι κα Ευθυμίου μιλά για τον περίπλου του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας. Κανείς άλλωστε δεν «κάνει» μια περίμετρο, εκτός αν τη σχεδιάζει στο χαρτί. Φυσικά και κανείς δεν περιέπλευσε την Αφρική, τουλάχιστον μέχρι τη δημιουργία της Διώρυγας του Σουέζ. Όπως είπαμε, η πληθωρική διήγηση δυστυχώς σε συνοδεύεται από ακριβολογία.

9. Σελ. 4: “…ο Βούδας έχει επηρεαστεί από τον ελληνισμό…”: Όχι βέβαια και εδώ είναι χονδροειδές το σφάλμα. Ούτε ο Βούδας ως πρόσωπο, ούτε ο Βουδισμός ως θρησκευτικό-φιλοσοφικό σύστημα έχει επηρεαστεί από τον ελληνισμό. Αυτό που -ίσως- εννοεί η κα Ευθυμίου είναι η επιρροή της ελληνιστικής τέχνης πάνω στη βουδιστική τέχνη (η ανθρωπομορφική απεικόνιση του Βούδα που ξεκίνησε με την τέχνη της Γκαντάρα). Δεν μπορεί να συμφύρονται όλα τα παραπλήσια νοήματα και γεγονότα σε μια -ας πούμε- κεντρική ιδέα. Πρέπει το κάθε γεγονός και η κάθε σχετική ερμηνεία να διατηρεί την ιστορική του/της αυτοτέλεια. Σύντηξη γίνεται μόνο εκεί που αρμόζει.

10. Σελ. 5: “…το 80% του πλανήτη είναι νερό…”: To 71% της επιφάνειας του πλανήτη καλύπτεται από ωκεανούς (Ωκεανός - Βικιπαίδεια). Άλλη μια ανακρίβεια, τόσο πραγματολογική όσο και εκφραστική. Θα σταθώ περισσότερο στη δεύτερη μια και η πρώτη είναι -έστω- αριθμητικά συγχωρητέα.

11. Σελ. 5: “…Ποιος έκανε αυτό τον γύρο της Γης; Πάλι ένας Πορτογάλος, ο Μαγγελάνος…»”: Οι περισσότεροι γνωρίζουν και σίγουρα η κα Ευθυμίου, ότι ο Μαγγελάνος -αν και Πορτογάλος, ηγούνταν μιας ισπανικής αποστολής- δεν έκανε το γύρο της Γης αλλά περιέπλευσε τη Νότια Αμερική στη Γη του Πυρός και έφτασε μέχρι τις Φιλιππίνες, όπου σκοτώθηκε από τους ιθαγενείς σε μια μικροσύγκρουση γοήτρου. Αργότερα, στο κείμενο γίνεται αναφορά στον πρώτο Ευρωπαίο που όντως έφτασε εκεί από όπου ξεκίνησε, ταξιδεύοντας προς μια μόνο κατεύθυνση του ορίζοντα, περιπλέοντας έτσι όλο τον πλανήτη.

Ο ορισμένος από τη μοίρα της ανθρωπότητας, στάθηκε τελικά όχι ο Μαγγελάνος, αλλά ο αξιωματικός της αποστολής του Μαγγελάνου Χουάν Σεμπαστιάν Ελκάνο, ο οποίος ανέλαβε πλοίαρχος του τελευταίου σώου καραβιού του στόλου του Μαγγελάνου. Μαζί του και το πλήρωμα των 17 ευρωπαίων ναυτικών, όσοι κατάφεραν να επιβιώσουν σε αυτό το κοσμοϊστορικό ταξίδι, φτάνοντας πίσω στην Ισπανία με το σχεδόν σάπιο πλοίο τους, τη Victoria (τι ταιριαστό όνομα!), όλοι τους ημιθανείς από τις κακουχίες. Πέρασαν σχεδόν ακριβώς τρία χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί ο άθλος που οφείλεται στην ευψυχία και στη σταθερότητα του Μαγγελάνου. Σε μικρό διάστημα επέστρεψαν άλλοι 12 ναύτες της αποστολής του Μαγγελάνου, οι οποίοι είχαν συλληφθεί και κρατηθεί από τους Πορτογάλους στο Πράσινο Ακρωτήριο, λίγο πριν την ολοκλήρωση του περίπλου (ο Ελκάνο μπόρεσε και διέφυγε μαζί με το πλήρωμα των 17).

Αυτό που δεν γνωρίζει ο πολύς κόσμος στην Ελλάδα είναι ότι στους 30 αυτούς ηρωικούς για την αντοχή τους ναύτες περιλαμβάνονται:

• ένας Χιώτης με το όνομα Franscisco Albo. Κρίνοντας τόσο από το όνομα όσο και από το επώνυμο πρέπει να ήταν Γενουατικής καταγωγής, μια και η Γένουα τότε ήταν κυρίαρχος της Χίου.
• Δύο Ροδίτες (στους πρώτους 18), και οι δύο καταγραμμένοι με το όνομα “Miguel de Rodas”, δηλαδή «Μιχάλης από τη Ρόδο». Ο ένας αναφέρεται ως shipmaster (επικεφαλής του πληρώματος;) και ο άλλος ως ναύτης.
• Ένας Ναυπλιώτης με το όνομα Nícolas de Napolés (Νικόλαος από το Ναύπλιο), ναύτης, μέσα στους πρώτους 18 και αυτός.
• Ένας Ροδίτης στη δεύτερη ομάδα των 12, με το όνομα “Felipe de Rodas”, δηλαδή «Φίλιππος ο Ροδίτης».

Στην αποστολή έχουν καταγραφεί τα επώνυμα κυρίως των ευγενών και των αξιωματούχων. Οι περισσότεροι της αποστολής, όσοι ήταν χωρίς αξίωμα, Ισπανοί και ξένοι, αναφέρονται μόνο με το όνομά τους και με επίθετο τον τόπο προέλευσής τους (πόλη ή περιοχή). Έτσι, δεν έφθασαν σε μας τα ονόματα των τουλάχιστον τριών ανθεκτικών και θαρραλέων Ελλήνων που ήταν μέσα στους πρώτους 18 ανθρώπους που έκαναν το γύρο του κόσμου. Αλλά τι τιμή για την ελληνική ναυτοσύνη, όπως και για την περιπετειώδη και τυχοδιωκτική πτυχή τού ελληνικού χαρακτήρα!

Να αναφέρω και μια άλλη πιθανή εκδοχή για τον άνθρωπο που -ίσως- πρώτος περιέπλευσε τη Γη. Πρόκειται για το σκλάβο του Μαγγελάνου με το όνομα «Ενρίκε». Αυτός είχε μαλαϊκή καταγωγή, από τη Σουμάτρα, και είχε συλληφθεί από τους Πορτογάλους στη Μαλάκκα (τη σημερινή Σιγκαπούρη). Γι’ αυτό και ονομαζόταν αντίστοιχα, Enrique de Malacca.

Ο Ενρίκε μεταφέρθηκε στην Πορτογαλία από το Μαγγελάνο και εκεί τον υπηρέτησε με τέτοια αφοσίωση, ώστε ο αφέντης του, εκτιμώντας την ευφυία και την τιμιότητά του, όχι μόνο τον πήρε μαζί του στο ταξίδι αλλά συγγράφοντας τη διαθήκη του, άφησε εκεί ρητές εντολές για την απελευθέρωση του Ενρίκε και για την απόδοση σε αυτόν κάποιας μικρής περιουσίας, ώστε να συνεχίσει τη ζωή του ελεύθερα και αξιοπρεπώς.

Ο Ενρίκε ήταν βεβαιωμένα ο πρώτος άνθρωπος που κάνοντας -σχεδόν- το γύρο του κόσμου τραβώντας προς μια κατεύθυνση, έφτασε ξανά σε χώρα που μιλιόταν η μητρική του γλώσσα. Γιατί όταν ο στόλος έφτασε στις Φιλιππίνες, στο νησί Μασσάβα, ο Ενρίκε μπόρεσε να συνεννοηθεί με τους ιθαγενείς του νησιού στη μητρική του μαλαϊκή γλώσσα. Έγινε έτσι ο μεταφραστής του Μαγγελάνου, ανεβαίνοντας ακόμη περισσότερο στην εκτίμησή του και αποκτώντας κομβικό ρόλο στην αποστολή.

Η ιστορία του Ενρίκε μετά το θάνατο του Μαγγελάνου δεν είναι πλήρως γνωστή. Όταν ο κύριός του σκοτώθηκε, οι Ισπανοί -εκτελεστές της διαθήκης- όχι μόνον αρνήθηκαν να πραγματοποιήσουν την γραπτή επιθυμία του Μαγγελάνου, αλλά αντίθετα, μεταχειρίστηκαν τον Ενρίκε ξανά σα σκλάβο, χωρίς όμως την ειλικρινή συμπάθεια και την έγνοια που έδειχνε σε αυτόν ο Μαγγελάνος. Απαιτούσαν βεβαίως από τον Ενρίκε να συνεχίσει να μεταφράζει προς όφελός τους, αλλά του φέρονταν με το σκαιότερο τρόπο. Γι’ αυτό και ο Ενρίκε δραπέτευσε και έμεινε μαζί με τους ιθαγενείς στη νήσο Σεμπού, προειδοποιώντας πλέον τους ιθαγενείς για τις δόλιες προθέσεις των Ισπανών.

Είναι πολύ πιθανό ότι, αφού φύγαν οι Ισπανοί, ο Ενρίκε να ταξίδεψε πίσω στην πατρίδα του και να έγινε αυτός ο πρώτος άνθρωπος -από καταβολής κόσμου- που έκανε το γύρο της Γης! Αυτό όμως θα παραμείνει μια ανεξιχνίαστη πιθανότητα.

12. Σελ. 5.: “…Πέρασε τη Γη του Πυρός, ένα από τα πιο δύσκολα σημεία στον κόσμο για τους ναυτικούς…”:

Η σημείωση στο κάτω μέρος της σελίδας αναφέρει -ορθά- ότι ο Μαγγελάνος δεν περιέπλευσε το Ακρωτήριο Χορν, διότι η θάλασσα νότια του Ακρωτηρίου Χορν είναι το «ένα από τα πιο δύσκολα σημεία» της παγκόσμιας ναυσιπλοΐας. Όχι ο Πορθμός του Μαγγελάνου, ο οποίος βρίσκεται μεταξύ της Γης του Πυρός (που είναι το μεγαλύτερο νησί στο κάτω άκρο της Ν. Αμερικής) και της ηπειρωτικής ακτής βορειότερά της.

Παρά το ότι σε αρκετά σημεία ο Πορθμός του Μαγγελάνου είναι επικίνδυνα στενός και οι βίαιοι άνεμοι μπορεί να δημιουργήσουν κρίσιμες συνθήκες για τα πλοία (όπως συνέβη και στον ίδιο τον Μαγγελάνο), γενικά είναι βαθύς και εύκολα πλωτός για πεπειραμένους ναυτικούς. Άλλωστε, αυτό ήταν αναγκαστικά το κύριο πέρασμα μεταξύ Ατλαντικού και Ειρηνικού μέχρι και την διάνοιξη της διώρυγας του Παναμά.

Το επίφοβο πέρασμα στο οποίο αναφέρεται η κα Ευθυμίου είναι το Πέρασμα Ντρέηκ, (μεταξύ του Ακρωτηρίου Χορν και Ανταρκτικής). Το διαβόητο πέρασμα διέπλευσε πρώτος ο επώνυμος περίφημος Άγγλος κουρσάρος Sir Francis Drake το 1578. Αυτό ναι, παραμένει ένα από τα πιο επικίνδυνα σημεία για τη παγκόσμια ναυσιπλοΐα, μέχρι και σήμερα.

Αυτά τα ζητήματα είναι σχετικά πιο εξειδικευμένα και μπορεί ένας γενικός ιστορικός να παραλείψει τη διάκριση. Αλλά αυτό που ήθελε να πει η κα Ευθυμίου, και το οποίο εντάσσεται στο γενικότερο στυλ αφήγησής της, ένα στυλ που επιδιώκει τον εντυπωσιασμό και στοχεύει στο συναίσθημα του ακροατή/αναγνώστη, είναι ότι ο Μαγγελάνος όχι μόνο βρήκε ένα πέρασμα, αλλά ότι διέσχισε και «ένα από τα πιο δύσκολα σημεία για τους ναυτικούς». Αυτό πραγματολογικά δεν ισχύει και είναι σωστό να πατάμε στο έδαφος όταν μιλούμε για ιστορία.

13. Σελ. 6.: “Ο Μαγγελάνος στην Κεϋλάνη»(!), ως τίτλος του σχετικού κεφαλαίου V.1.1.3.: Απορεί κανείς για αυτό το βαρύ λάθος και μάλιστα με επίδειξη στο χάρτη της αληθινής Κεϋλάνης, νότια της Ινδίας, χιλιάδες μίλια δυτικότερα από το σημείο όπου σκοτώθηκε ο Μαγγελάνος και χιλιάδες μίλια μακριά από την πορεία του στόλου του Ελκάνο που επέστρεψε στην Ισπανία περιπλέοντας την Αφρική από το νότο.

Το απόσπασμα που παρατίθεται από τις «εμπειρίες του Μαγγελάνου στο νησί της Κεϋλάνης», προέρχεται από την ιστορία του Ιταλού Αντόνιο Πιγκαφέττα, ο οποίος ήταν ένας από τους «18». Ο Πιγκαφέττα, που κατά τη διάρκεια του ταξιδιού βρισκόταν στον στενό κύκλο του Μαγγελάνου, αφηγήθηκε γραπτώς την περιπέτεια όλης της επικής διαδρομής στο ημερολόγιο που κρατούσε και το οποίο είναι η βασική μαρτυρία που έχουμε για το ταξίδι. Υπάρχουν βέβαια και οι μαρτυρίες προς τις επίσημες Ισπανικές Αρχές των υπόλοιπων επιζώντων, αλλά αυτές έχουν ανακριτικό και όχι λογοτεχνικό χαρακτήρα.

Το επεισόδιο που περιγράφεται στην αφήγηση του Πιγκαφέττα και το οποίο παρατίθεται στο μάθημα, συνέβη όχι βέβαια στην Κεϋλάνη, αλλά στο μικροσκοπικό νησί των σημερινών ανατολικών Φιλιππίνων[5] που λεγόταν Μασσάβα (σήμερα Limasawa).

Μου είναι ανεξήγητο πώς προέκυψε η σύγχυση μεταξύ Φιλιππίνων και Κεϋλάνης και μάλιστα με επίδειξη στο χάρτη. Αλλά δε βρέθηκε κάποιος από τους φοιτητές της κας Ευθυμίου, ή από το Mathesis, ή έστω, κάποιος από τους ακολούθους των διαδικτυακών μαθημάτων (τα οποία έχουν παρατεθεί στην πλατφόρμα αρκετές φορές) για να το διορθώσει;

14. Σελ. 7: “…Εκείνος ο οποίος το εντόπισε τελικά -το σκορβούτο- είναι ο ναύαρχος Κουκ, εκείνος που ανακάλυψε την Αυστραλία, ο οποίος είχε τη συνήθεια κάθε μέρα να παίρνει λίγο από μαρμελάδα που έφερνε μαζί του το ταξίδι, λίγο κάθε μέρα, και δεν είχε πάθει ποτέ σκορβούτο...”: Εδώ μέσα περιέχονται ήδη τρία λάθη:  ένα πολύ σοβαρό, ένα σοβαρό και ένα λιγότερο σοβαρό. Ας τα δούμε ένα-ένα.

Την Αυστραλία την ανακάλυψαν οι Ολλανδοί και όχι ο Κουκ. Πολύ παραστατική, ακριβής και περιεκτική  είναι η παρουσίαση του θέματος στο ενδιαφέρον ιστολόγιο ΜΕΓΑΛΟΙ ΘΑΛΑΣΣΟΠΟΡΟΙ – Ταξίδι στην Ιστορία των Εξερευνήσεων και των Ανακαλύψεων (Η Ανακάλυψη της Αυστραλίας – ΜΕΓΑΛΟΙ ΘΑΛΑΣΣΟΠΟΡΟΙ). Ο Κουκ ανακάλυψε την ανατολική Αυστραλία, φτάνοντας στον Κόλπο των Βοτάνων (Botany Bay) το 1770, ενάμιση αιώνα περίπου μετά την ανακάλυψη και κατόπιν τη χαρτογράφηση από τους Ολλανδούς της δυτικής νότιας και βόρειας Αυστραλίας. Μάλιστα, το μέχρι τότε γνωστό δυτικό τμήμα της Αυστραλίας είχε ονομαστεί «Νέα Ολλανδία». Τώρα, ένας ιστορικός της παγκόσμιας ιστορίας θα πρέπει να το ξέρει αυτό.

Δεύτερο σοβαρό σφάλμα υπάρχει στο θέμα του σκορβούτου. Αυτό μπορεί να έχει παρεξηγηθεί και από πολλούς άλλους, οι οποίοι έχουν επικεντρωθεί στην ιδιοφυή προσωπικότητα του Κουκ και στα μεγαλειώδη ιστορικά του ταξίδια. Είναι τέτοια η ακτινοβολία των ναυτικών επιτευγμάτων και των ανακαλύψεών του που του αποδίδεται λανθασμένα και η ανακάλυψη της πρόληψης του σκορβούτου. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική και πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά η πλήρης εξιστόρησή της μπορεί να γίνει είναι αρκετά εκτενής. Με πολύ μεγάλη συντομία συμμαζεύω τα όσα διάβασα στη Wikipedia:

Οι Πορτογάλοι και Ισπανοί, ως οι πρώτοι που ξεκίνησαν τα μακρόχρονα υπερπόντια ταξίδια, είχαν πειραματιστεί με την πρακτική της πρόληψης και θεραπείας με λεμόνια και πορτοκάλια (που άλλωστε διέθεταν στις μητρικές χώρες). Όμως αυτό δεν καταγράφηκε πουθενά ως επίσημη οδηγία, γιατί η ανταλλαγή πληροφοριών για την υγιεινή των ταξιδιών ήταν πλημμελής. Επίσης, φαίνεται ότι και η ζωή των ναυτών δεν κρίνονταν τόσο πολύτιμη.

Μόνο από το 18^ο αιώνα και μετά, όταν οι Άγγλοι πήραν την πρωτοπορία στην υπερπόντια ναυτιλία, που το θέμα της απώλειας ναυτών από το σκορβούτο τέθηκε σε προτεραιότητα, και αυτό όχι τόσο σε ανθρωπιστική αλλά σε οικονομική βάση. Με τη χαρακτηριστική του μέθοδο, το Ναυαρχείο ζήτησε από τους πλοιάρχους και τους επιστήμονες να δοκιμάσουν διάφορες λύσεις του προβλήματος.

Ο πρώτος που διέγνωσε το πρόβλημα στη σωστή του βάση (στην έλλειψη φρέσκων φρούτων και λαχανικών) και, αντίστοιχα, πρότεινε και την ορθή λύση με προμήθεια λεμονιών και πορτοκαλιών, ήταν ο Λιντ (James Lind), το 1747. Για ακόμα 50 σχεδόν χρόνια όμως, η πρότασή του δεν είχε γίνει ακόμη αποδεκτή και αντίθετα δοκιμάζονταν πολλές άλλες -«κομπογιαννίτικες» οι περισσότερες- μέθοδοι.

Μάλιστα στον Κουκ ζητήθηκε να δοκιμάσει την -τότε θεωρούμενη πιο προωθημένη- μέθοδο χορήγησης βύνης και ζυθόγλευκου (malt and wort) στους ναύτες.

Αυτό που είναι ιστορικά ακριβές, είναι ότι στην αποστολή του Κουκ συνέβη το «θαύμα» να μην χάσει κανένα ναύτη από σκορβούτο, κάτι που θεωρήθηκε απόδειξη της «νίκης» της μεθόδου χορήγησης βύνης-ζυθόγλευκου. Το γεγονός αποδίδεται από τους σημερινούς ιστορικούς και επιστήμονες της υγείας στην αυστηρή τήρηση κανόνων υγιεινής και στην -ακούσια- αναπλήρωση βιταμινών στους διάφορους σταθμούς του ταξιδιού, με προμήθειες φρέσκιας τροφής και λαχανικών.

Πήρε άλλα 30 χρόνια μέχρι να επιβεβαιωθεί η αιτία του σκορβούτου και να θεσμοθετηθεί από το Ναυαρχείο η ημερήσια χορήγηση χυμού λεμονιού μαζί με ζάχαρη (για τη διατήρησή του) στα πληρώματα.

Το τρίτο -ανεκδοτολογικό αυτό- σφάλμα, που σχεδόν σίγουρα συνδέεται με το δεύτερο, δηλαδή με τον συνολικό μύθο του Κουκ, είναι η ιστορία με τη μαρμελάδα. Όπως είδαμε, ο Κουκ κάθε άλλο παρά κατάλαβε ότι το σκορβούτο είχε να κάνει με λεμόνια και μαρμελάδες. Όμως, στην ιστορία για τα δεινά που προκάλεσε το σκορβούτο στην αποστολή του Μαγγελάνου, διαβάζουμε την ιστορία, η οποία αργότερα μεταφυτεύθηκε στο μύθο του «παρατηρητικού και προβλεπτικού Κουκ». Ο Μαγγελάνος και οι αξιωματικοί του δεν εμφάνισαν την περίεργη αρρώστια που θέριζε το πλήρωμα λόγω του κονσερβοποιημένου κυδωνιού που λάμβαναν, προφανώς, ως πολυτελές επιδόρπιο. Αλλά αυτό κρίνεται σφάλμα ήσσονος σημασίας για έναν πανεπιστημιακό διδάσκοντα.

15. Σελ. 9”: Η ιστορία για τα πολύτιμα μπαχαρικά που δήθεν χρησιμοποιούνταν για συντηρητικό των τροφών κατά το Μεσαίωνα. Διαβάζουμε στις απομαγνητοφωνήσεις: “…και σήμερα, ξέρετε, τα αλλαντικά γιατί διαρκούν τόσο πολύ; Γιατί έχουν πολλά μπαχαρικά μέσα…”.

Ναι, τα μπαχαρικά έχουν αντιοξειδωτικές ιδιότητες και επίσης χρησιμοποιούνται σε πολλές κουζίνες και ως συντηρητικά, αλλά δεν ήταν αυτός ο λόγος της υψηλής ζήτησής τους στη μεσαιωνική Ευρώπη.

Ας ξεκαθαρίσουμε πρώτα το θέμα των αλλαντικών: πόσα μπαχαρικά περιέχονται στο μπέηκον, στο προσιούτο, στο ζαμπόν, στο χαμόν σερράνο; Μπορεί σε κάποια αλλαντικά να περιέχονται μπαχαρικά, όπως στη μορταδέλα και στα σαλάμια, αλλά η βασική μέθοδος συντήρησης των αλλαντικών είναι η αλιπάστωση με αλάτι, όπως και το κάπνισμα ή και ο εμβαπτισμός στο κρασί ή το ξύδι.

Τα μπαχαρικά, όπου προστίθενται στα αλλαντικά, υπάρχουν όχι για την συντήρησή τους, αλλά για την πρόσθεση γεύσης, μια και δεν πρόκειται για φρέσκο προϊόν. Σκεφτείτε ότι τα δικά μας παραδοσιακά χωριάτικα λουκάνικα περιέχουν, βότανα, σκόρδο, πράσο, χυμούς, κρασί κ.α. για ενισχυτικά της γεύσης, καθώς και αλάτι και λίπος για συντηρητικά. Το πιπέρι είναι μόνο μπαχαρικό  που χρησιμοποιείται ευρέως, ως επιπλέον προσθετικό γεύσης και όχι ως το κυρίως συντηρητικό.

Αλλά ο χείμαρρος της ομιλίας της κας Ευθυμίου παρασύρει τα πάντα, πριν προλάβει κάποιο κριτικό μάτι να διαπιστώσει τα σφάλματα, τα άλματα -στο κενό- και τις εσφαλμένες επισυνδέσεις μεταξύ θεμάτων.

Όπως είπαμε, τα μπαχαρικά όντως προσφέρουν στη συντήρηση των τροφίμων αλλά δεν είναι -και ποτέ δεν ήταν- αυτός ο κύριος λόγος χρήσης τους. Η γεύση είναι το θέμα!

Παραθέτω ένα υπέροχο απόσπασμα από το βιβλίο του Στέφαν Τσβάιχ «Μαγγελάνος, ο άνθρωπος και το έργο του», Εκδόσεις Σμυρνιώτη, Μετάφραση Γιάννη Λάμψα, Αθήνα 1989, σελ. 13:

“…Πραγματικά, η τροφή των βόρειων είναι απίστευτα άνοστη και φτωχή, και τέτοια θα μείνει ως βαθιά στο Μεσαίωνα… στα τραπέζια των αρχόντων και των πριγκήπων προσπαθούν να ξεγελάσουν την ανόητη μονοτονία των γευμάτων καταφεύγοντας σε μια βαριά πολυφαγία…Όμως, τι θαύμα: Αρκεί να προσθέσεις στο πιο χοντρό πιάτο ένα σπειρί ινδιάνικο μπαχάρι, δύο-τρία κουκιά πιπέρι, τίποτε ξερά μοσχοκάρυδα, λίγη πιπερόριζα ή κανέλα στην άκρη του μαχαιριού[6], κι αμέσως ο ουρανίσκος απολαμβάνει μια καινούργια ηδονή, μιαν ευχάριστη διέγερση. Ανάμεσα στο γυμνό ματζόρε και μινόρε του γλυκού και του ξινού, του δυνατού και του ανούσιου, πάλλεται τώρα μια ολόκληρη σκάλα από θαυμάσιους μαγειρικούς τόνους και ημιτόνια. Αλλ’ αυτά τα καινούργια διεγερτικά πρέπει να χρησιμοποιούνται σε μεγάλες ποσότητες για να χορταίνουν τους μεσαιωνικούς ανθρώπους, που τα νεύρα τους είναι ακόμα νεύρα βαρβάρων. Για να τους φανεί καλό ένα φαγητό, πρέπει νάχει πάρα πολύ πιπέρι και να καίει δυνατά. Ρίχνουν πιπερόριζα ακόμα και στη μπύρα, κι αρωματίζουν τόσο πολύ το κρασί με σκόνη από μπαχαρικά, που μια γουλιά σού καίει το λαρύγγι σα να καταπίνεις μπαρούτι…”.

Να λοιπόν πως εξηγείται η πανάκριβη τιμή των μπαχαρικών, τέτοια που έγινε ισχυρότατο κίνητρο κερδοσκοπίας από την Πορτογαλία και την Ισπανία. Το δρόμο για τα Νησιά των Μπαχαρικών (τις Μολούκες) έψαχναν, για να φορτώσουν μπαχαρικά, να τα κάνουν χρυσάφι πίσω στην Ευρώπη.

16. Σελ. 9, η ιστορία με την υιοθέτηση του δολαρίου ως νόμισμα των Η.Π.Α.: “…γιατί είχαν πολύ καλή ποσότητα χρυσού τα ισπανικά τάλιρα…το δολάριο είναι παιδί του ντάαλντερ, είχαν πρώτα εμφανιστεί οι Ολλανδοί και μετά οι Άγγλοι, εκεί οι Άγγλοι άποικοι χρησιμοποίησαν το ντάαλντερ, το οποίο έγινε «ντόλαρ»”:  

Ευτυχώς, ο υπεύθυνος απομαγνητοφώνησης εντόπισε το πρώτο σφάλμα με τον «χρυσό στα ισπανικά τάλιρα» και στη σημείωση πιο κάτω αναφέρει το ορθό, δηλαδή ότι:  “Τα ισπανικά τάλιρα (Real de a Ocho), ήταν ασημένια νομίσματα. Πήραν την ονομασία τους από τη γερμανική λέξη “tal” (που σημαίνει κοιλάδα, και συγκεκριμένα από την κοιλάδα Joachimstal που είχε ορυχεία αργύρου). Οι Ισπανοί είχαν και χρυσά νομίσματα τα οποία όμως ονόμαζαν δουβλόνια.”

Καλό όμως θα ήταν να υπάρξει και διόρθωση της ακόμα πιο σημαντικής παρεξήγησης, αυτής ως προς την υιοθέτηση του δολαρίου από το τις Η.Π.Α. λόγω του ολλανδικού ντάαλντερ, το οποίο συνάντησαν οι Άγγλοι σε κάποιες συναλλαγές τους με τους Ολλανδούς στο Νέο Κόσμο.

Η μια και μοναδική αλήθεια είναι ότι: εξαιτίας τις εξαιρετικής φήμης του ισπανικού ταλίρου ως προς την ακριβή περιεκτικότητά του σε καθαρό άργυρο, το νόμισμα αυτό το οποίο χρησιμοποιούνταν στις ισπανικές αποικίες του Νέου Κόσμου (Μεξικό κ.λπ., με τις οποίες οι Η.Π.Α. είχαν σημαντικές συναλλαγές), οι νεοσυσταθείσες Η.Π.Α., ως πράξη δήλωσης της πλήρους ανεξαρτησίας τους από την μητροπολιτική Αγγλία, υιοθέτησαν το 1792 το ισπανικό τάλιρο με την αγγλόφωνη ονομασία «ντόλαρ» (dollar), ως το νόμισμα του νέου Ομοσπονδιακού Κράτους.

Μάλιστα το ίδιο το σύμβολο του νομίσματος «$» δεν έχει κάποια απόκρυφη σημασία, αλλά προέκυψε από την οπίσθια εικόνα των ισπανικών ταλίρων, όσα εκδίδονταν από τις αποικίες, δηλαδή πέραν των «Ηράκλειων Στηλών».

Μόνον τα αυτοκρατορικά νομισματοκοπεία του Νέου Κόσμου χρησιμοποιούσαν αυτόν τον οπισθότυπο.

Μπορεί όλη αυτή η ιστορία του δολαρίου να απαιτεί μια κάποια αναδίφηση, αλλά προσωπικά μού μένει η ανατύπωση ότι η κα Ευθυμίου βρίσκεται πλέον σε μια κατάσταση τέτοια υπερβολικής αυτοπεποίθησης.

Νιώθει ότι μπορεί να προσεγγίζει κάθε αντικείμενο μιας ιστορικής αφήγησης όχι με την πρώτη ανάγνωση (γιατί αναγνώθοντας θα έβρισκε την ορθή ερμηνεία, την ιστορική αλήθεια και την εξήγηση αυτών στα οποία αναφέρεται), αλλά με το «άκουσμα» και μόνο από οποιαδήποτε -ίσως αναξιόπιστη- πηγή. Αρέσκεται να διανθίζει τις ομιλίες της με διάφορα εγκυκλοπαιδικά ή και ιστορικά γεγονότα και θέματα, χωρίς όμως να έχει διασφαλίσει την ακρίβεια όσων αναφέρει.

Κατά τη γνώμη μου, αυτό γίνεται χάριν εντυπωσιασμού, στο πλαίσιο της εκλαΐκευσης και της δραματικού χαρακτήρα παρουσίασης της γενικής ιστορίας. Το λέω αυτό με σιγουριά, γιατί έτυχε να έχω αγοράσει παλιότερα ένα εξαιρετικό βιβλίο της κας Ευθυμίου, από την εποχή που δεν ήταν ακόμη τηλεαστέρας και διάσημη για τις εκλαϊκευτικές ιστορικές της ομιλίες.

Πρόκειται για το βιβλίο: "Εβραίοι και Χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Οι δύσκολες πλeυρές μια γόνιμης συνύπαρξης", Εκδόσεις Τροχαλία, Ιούνιος 1992, ISBN 960-7022-28-9,. 

Εκεί η κα Ευθυμίου αναπτύσσει και καταδεικνύει όλες τις αρετές του επιστήμονα ιστορικού, με απόλυτη πειστικότητα, προκαλώντας το ενδιαφέρον κάθε σοβαρού αναγνώστη με το περιεχόμενο και μόνο. Όχι με το δράμα, με την παράσταση από σκηνής.

Απογοητευμένος από την ανακάλυψη όχι «νέων χωρών», αλλά τόσο πολλών και σοβαρών λαθών της κας Ευθυμίου και ψυχογραφώντας το κίνητρό της, δεν θα παρακολουθήσω τα επόμενα "επεισόδια" -και όχι μαθήματα- των διαλέξεών της στο Mathesis.

Εντούτοις, τα σχόλια των υπόλοιπων φοιτητών του Mathesis είναι από διθυραμβικά έως δοξαστικά για την κα Ευθυμίου και το στυλ της. Αλλά, de gustibus non est disputandum…

Σημειώσεις: 

[1]: Είναι αδερφή του γνωστού δημοσιογράφου και πολιτικού κου Πέτρου Ευθυμίου.

[2]: Την παρακολούθησα και εγώ κάποτε, ζωντανά, στη διάλεξή της στο Πνευματικό Κέντρο Άμφισσας πριν περίπου δύο χρόνια. Διαρκής κίνηση, χειρονομίες, πληθωρική γλώσσα σώματος, ανέκδοτα, επιλογή λαϊκών εκφράσεων, χρωματισμός στον τονισμό λέξεων και φράσεων, παρακίνηση του κοινού σε συμμετοχή απευθύνοντας απλουστευτικές ερωτήσεις, εισπράττοντας αυτονόητες απαντήσεις κ.λπ. Γενικά, πρόκειται για μια σκηνική παρουσία με στοιχεία θεάματος, κάνοντας βέβαια πιο προσιτή την εκδήλωση σε μη πεπαιδευμένο κοινό, όπως επίσης και πιο εύπεπτη την παρουσίαση ιστορικών θεμάτων.

[3]: Ας ανοιχτούμε και σήμερα, εξοπλισμένοι με ακριβείς χάρτες και GPS στα κινητά, με μια βαρκούλα πέρα από τη θέα της ακτής. Αν δεν γνωρίζουμε να προσανατολιστούμε με βάση τα άστρα ή την πυξίδα, θα γίνουμε έρμαιο των ρευμάτων.

[4]: Τα αφρικανικά βασίλεια ήταν που πρώτα ανέπτυξαν το δουλεμπόριο. Οι ισχυρότερες αφρικανικές φυλές συλλάμβαναν αφρικανούς και τους πουλούσαν ως δούλους στους Άραβες της Αφρικής, βορειότερα. Από εκεί έφταναν οι μαύροι δούλοι στην Ευρώπη και -κυρίως- στις ισλαμικές χώρες (Οθωμανική Αυτοκρατορία και αλλού). Οι Ευρωπαίοι αργότερα άνοιξαν νέες δουλεμπορικές οδούς προς τη Δύση, καθώς η αφρικανοί δουλέμποροι υπόσχονταν επαρκή προσφορά για αυτή τη νέα και όλο και υψηλότερη ζήτηση.

[5]: Οι Ισπανοί ονόμασαν το Αρχιπέλαγος ως Φιλιππίνες (Νησιά του Φιλίππου) προς τιμήν του βασιλιά Φελίππε Β’.

[5]: Τα πιρούνια χρησιμοποιήθηκαν μόνο από το 17^ο αιώνα και μετά στις ευρωπαϊκές αυλές. Μέχρι τότε μόνο μα τα χέρια και τα μαχαίρια έπιαναν τα φαγητά και τα κρέατα.