Έβερεστ, διάβρωση και ανύψωση: μήπως υπάρχει υπερβολή;
Τίποτε δεν είναι υπερβολικό σχετικά με το Έβερεστ: η μεγαλοπρέπεια, η απόμακρη ψυχρή ομορφιά, η υπεροψία της "Αυτού Υψηλότητάς" του. Η υπερβολή εδώ αφορά την επιστημονική μελέτη που, όπως διαβάζουμε σε άρθρο του BBC, αναφέρεται στη μετρήσιμη(;) ανύψωση του γίγαντα, εξαιτίας της διάβρωσης που προκαλεί στην περιοχή ο ποταμός Arun (στο σχήμα κατωτέρω διαφαίνεται η κορυφή του Έβερεστ και με κόκκινη γραμμή δειχνεται η ροή του ποταμού).
Μια μελέτη στο University College of London (UCL) μιλά για προσδοκώμενη ανύψωση της κορυφής του Έβερεστ για περίπου δύο χιλιοστά το χρόνο (δηλαδή, ως δύο εκατοστά κάθε δεκαετία) εξ αιτίας της διάβρωσης (μεταφορά φερτών υλικών που έχουν εναποτεθεί στην περιοχή πάνω από το σκληρότερο στρώμα του μανδύα της Γης). Τη διάβρωση προκαλεί ο ποταμός Arun, ο οποίος περιβάλλει τον κολοσσιαίο ορεινό όγκο και περιτρέχει τις κορυφές του Έβερεστ (ύψος 8.848,86 μ., μέτρηση από τη στάθμη της θάλασσας), του Λότσε (8.516 μ.) και του Μακαλού (8.481 μ.), δηλαδή της πρώτης, τέταρτης και πέμπτης καθ' ύψος κορυφών στον κόσμο αντίστοιχα.
Όπως διαβάζει κανείς στο άρθρο, η θεωρητική επιστημονική εκκίνηση είναι ορθή: το φαινόμενο αντιστοιχεί στην ανύψωση ενός πλοίου όπως αυτό ξεφορτώνεται σταδιακά. Στην γεωλογία το φαινόμενο ονομάζεται ισοστατική αναπήδηση (isostatic rebound, βλέπε και το ανάποδο φαινόμενο της ισοστατικής συμπίεσης -isostatic depression, ενώ και τα δύο φαινόμενα παρατηρούνται σε παγετωνικές αποθέσεις) και αναφέρεται στην ελάφρυνση (με μεταφορά υλικού) του βάρους τού ανώτερου λεπτού στρώματος του φλοιού της Γής και -κατά συνέπεια- την ανύψωση του αμέσως κατώτερου στρώματος -του μανδύα- ο οποίος πιέζεται προς τα άνω λόγω του φαινομένου της ολίσθησης των τεκτονικών πλακών. Καθώς τα Ιμαλάια έχουν προκύψει από τη σύγκρουση της πλάκας του Ινδικού Ωκεανού με αυτή της Ασίας, η διάβρωση του ποταμού διευκολύνει την ανύψωση. Αυτό πρέπει να είναι σωστό με γεωλογική κλίμακα χρόνου και πάμε να κάνουμε τις δικές μας παρατηρήσεις επί της μελέτης:
1. Με τι λεπτομέρειες ασχολείται η επιστήμη! Αν αφαιρέσεις το όνομα Έβερεστ από τη μέση, ποιος θα ασχολούνταν κατά ποιο ελαχιστότατο ύψος υψώνεται κατ΄ έτος μια όποια άλλη βουνίσια κορυφή; Τι χρησιμότητα θα μπορούσε να έχει αυτή η γνώση και μάλιστα όταν τα οποιαδήποτε πρακτικά αποτελέσματα θα γίνονταν αισθητά μόνο σε γεωλογικό χρόνο; Πρόκεται προφανώς για σπατάλη των οικονομικών και επιστημονικών πόρων. Όσο και αν η μελέτη επικεντρώνεται στο πιο ευπώλητο όνομα βουνού στον κόσμο, δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η "οριακή χρησιμότητα" (marginal utility) της εργασίας. Να το πούμε διαφορετικά, οι ίδιο πόροι -ανθρώπινοι και οικονομικοί- θα μπορούσαν να επενδυθούν σε άλλη αποδοτικότερη έρευνα. Να όμως που μια τέτοια ελάχιστα χρήσιμη έρευνα βρίκει το δρόμο προς ένα παγκόσμιο αναγνωστικό κοινό (BBC) και οι ερευνητές αποκτούν παγκόσμια προβολή. Είναι θρίαμβος του επιστημονικού marketing, καθώς ό,τι περιέχει το όνομα Έβερεστ "πουλάει". Γι' αυτό και είπαμε αρχικά ότι τίποτε σχετικό με το Έβερεστ δεν μπορεί να θεωρηθεί υπερβολικό.
2. Θυμήθηκα τα δικά μου χρόνια ως φοιτητής της Φυσικής, όταν συζητούσαμε με τον καθηγητή με τον οποίο έκανα τη πτυχιακή μου σχετικά με τη χρησιμότητα της επιστημονικής έρευνας. Μου έλεγε ότι αυτοί που υποστηρίζουν την "έρευνα για την έρευνα" είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος αποπροσανατολισμένοι ή/και οκνηροί (ήταν πιο άκομψος στην έκφρασή του). Σκόπιμα επιλέγουν κάτι απροσδιόριστα "ενδιαφέρον". Χαρακτηριστικά, έλεγε ότι "υπάρχει κόσμος που μετράει τρύπες στο φεγγάρι". Μετά την πρώτη σαρκαστική αντίδραση για τέτοια "μάταιη" έρευνα, άρχισα να το σκεφτομαι ορθότερα. Μήπως η τοπολογική κατανομή των κρατήρων στο φεγγάρι και η χρονολόγησή τους έχει μια σοβαρότατη συνέπεια για τη Γη (ποια η πιθανότητα να έχουμε αντίστοιχη σύγκρουση με ουράνια σώματα εδώ στη Γη);
Ναι, φυσικά έχει, είναι η απάντηση! Αλλά ο βαθμός ακρίβειας μια τέτοιας πρόβλεψης είναι -αναμενόμενα- μη ικανοποιητικός. Δηλαδή, δεν έχει νόημα να λέμε ότι υπάρχει 0,76% πιθανότητα να συγκρουστεί η Γη με ουράνιο σώμα διαμέτρου 1 χλμ. μέσα στα επόμενα 1-2 εκατομμύρια χρόνια. Όπως δεν έχει και πολύ πρακτική χρήση η πληροφορία ότι μπορεί να συμβεί σεισμός μεταξύ 5 και 5,5 ρίχτερ, με πιθανότητα μεταξύ 25% και 30%, σε μια περιοχή ακτίνας 1000 χλμ., μέσα στις επόμενες 2 εκατονταετίες.
Είναι θέμα ακρίβειας η επιστήμη (τα αριθμητικά είναι τυχαία). Και ο βαθμός ακρίβειας της γνώσης που θα επιτευχθεί, επενδύοντας συγκεκριμένους οικονομικούς και επιστημονικούς πόρους -συνήθως- μπορεί χονδρικά να προβλεφθεί. Χαρακτηριστικά, είναι λογικό ότι από τη μελέτη των κρατήρων εδώ στη Γη (τον αριθμό τους, την κατανομή, τη χρονολογία πρόσκρουσης) μπορείς να βγάλεις την ίδια χονδρική εκτίμηση για τις πιθανότητες μελλοντικής σύγκρουσης. Η παρατήρηση της πορείας των αστεροειδών με τα τηλεσκόπια πρέπει να δίνει ήδη εξαιρετικά ακριβείς προβλέψεις για την πιθανότητα σύγκρουσης μέσα σε μελλοντικό χρόνο που να έχει πρακτικό νόημα (πχ. στα επόμενα 50 χρόνια). Οπότε, ξαναγυρίζω στην αρχική εκτίμηση του καθηγητή ότι η συγκεκριμένη έρευνα ήταν χαμένος χρόνος και χαμένα λεφτά.
3. Με βάση όσα είπαμε πριν, πάμε να δούμε απλά και μόνο το χάρτη της περιοχής. Μια ελάχιστη συρμή νερού είναι ο ποταμός σε σχέση με τον κολοσσιαίο ορεινό όγκο τον οποίο περιβάλλει από βορρά και από ανατολή. Όσο και αν από κοντά νιώθει κανείς τη δύναμη της διάβρωσης (ας πάει κανείς στι σημερινές Θερμοπύλες για να δει τις προσχώσεις του Σπερχειού, όπου μέσα σε 25 αιώνες έχουν μετακινήσει την ακτογραμμή κατά χιλιόμετρα), η παρατηρήσιμη αλλαγή στην κορυφή των πλησίον βουνών πρέπει να είναι αμελητέα. Προφανώς και υπάρχουν μοντέλα διάβρωσης που μετρούν και υπολογίζουν με ικανοποιητική ακρίβεια την ποσότητα των φερτών υλικών για συγκεκριμένη ροή νερού (με την ετήσια αυξομείωσή του). Προφανώς και μπορείς να προσομοιώσεις έναν ορεινό όγκο και να υπολογίσεις πόσο υλικό αφαιρεί κάθε χρόνο από τις πλαγιές και τη βάση του ο παταμός. Χονδρικά λοιπόν μπορείς να υπολογίσεις ποια θα είναι αύξηση της ανύψωσης λόγω ελάφρυνσης του ολικού βάρους έχοντας δεδομένα από τις κινήσεις των τεκτονικών πλακών. Αλλά...
Πρώτον: είναι τόσο ελάχιστη η οποιαδήποτε παρατηρήσιμη αύξηση ύψους (πώς και με ποιο βαθμό ακρίβειας θα μπορούσαμε να την επαληθεύσουμε;), που αναρωτιέσαι ότι ακόμα και αν το προσομοιωμένο μοντέλο βρέθηκε κοντά στην αλήθεια, τι νόημα έχει τελικά αυτή η πληροφορία;
Δεύτερον: υπάρχει τεράστια απροσδιοριστία τόσο για τη μέτρηση της απορροής όσο και -ακόμη μεγαλύτερη- για τον όγκο των φερτών υλικών (εξαρτάται από τα πετρώματα τα οποία αποπλένονται και από αυτά μέσα από τα οποία ρέει στη συνέχεια ο ποταμός). Ακόμη πιο χαοτική είναι διαδικασία ανύψωσης. Προς τα πού μετακινείται συνολικά το όρος, με τι ελαστικότητα και με τι συμπίεση κινούνται τα διάφορα τμήματά του στο εσωτερικό του (αυτονόητο, δεν πρόκεται για συμπαγή όγκο); Αυτός ο παράγοντας απροσδιοριστίας είναι τερατώδης και -κανονικά- θα έπρεπε να είναι αποφασιστικά αρνητικός για την τύχη έγκρισης των δαπανών οποιαδήποτε σχετικής μελέτης. Και όμως, η μελέτη όχι μόνο έγινε αλλά έφτασε και να την διαβάζουν παγκοσμίως! Ελάχιστοι αναγνώστες -νομίζω- θα αναρωτηθούν: "καλά, πώς είναι σίγουροι;" Όπως επίσης και την πιο ουσιαστική ερώτηση: "ε, και; (so what?)".
4. Τέλος, ας παρατηρήσουμε τις κομψές εκφράσεις του επιστήμονα που δεν πήρε μέρος στη μελέτη και του ζητήθηκε να τη σχολιάσει. Εκφράζεται με λεπτότητα και ευγένεια για τις "προκλήσεις" (challenges) που ενυπάρχουν στις μετρήσεις και στα μοντέλα. Καταλήγει όμως ότι η έρευνα παρουσιάζει μια "συναρπαστική προοπτική" (exciting insight).
Το είπαμε άλλωστε και στην αρχή ότι η θεωρητική βάση είναι ορθή. Είμαι όμως βέβαιος ότι ο δημοσιογράφος έχει απευθυνθεί και σε άλλους επιστήμονες και επέλεξε να παρουσιάσει τα ευγενέστερα και πιο καλοπροαίρετα των σχολίων.
Ο δε εκδότης θα χάρηκε που βρέθηκε άλλο ένα άρθρο που μπορεί να κινήσει το ενδιαφέρον για το πάντα εξωτικό Έβερεστ.
ΥΓ: Για να δει κανείς πώς διαδίδεται ως ιός (viral) μια "γαργαλιστική" είδηση, το άρθρο του BBC βρήκε ήδη αναμεταδότες στην Ινδία και στην Ελλάδα (σίγουρα, και σε πολλές άλλες χώρες και δίκτυα ειδήσεων). Απολαύστε πάντως το ένθετο βίντεο στο Youtube με την ιστορία των πλακών κ.λπ.