Επίκουρος: Οδηγός επιβίωσης και στοχαστικής απόλαυσης
Επίκουρος: Οδηγός επιβίωσης και στοχαστικής απόλαυσης
Του Γιώργου Κωστούλα, άρθρο από το Capital.gr, 24/Δεκ/2018
Σημείωση για την αναδημοσίευση: Τον Γ. Κωστούλα τον γνώρισα στο έμπα της επαγγελματικής μου σταδιοδρομίας, μόλις είχα ξεκινήσει στην Τράπεζα Κύπρου το 1998. Ο κος Κωστούλας ήταν, αντίθετα, στο "έβγα" και αφυπηρέτησε περίπου ένα χρόνο μετά. Το θυμάμαι με νοσταλγία σαν μια αγαθή και σεβάσμια προσωπικότητα, η οποία ανέδιδε γύρω του σοφία και ηρεμία. Φάνταζε αταίριαστος με την σύγχρονη εικόνα των επιχειρηματικών στελεχών. Τον "συνάντησα" ξανά -ευτυχώς!- όταν γύρισα από την Ουκρανία, μέσα από την αρθρογραφία του στο Capital.gr. Τα άρθρα του είναι απόλαυση: αισθητική, γλωσσική, γνωστική. Διαβάζοντάς τα θα νιώσετε και εσε΄ςι την περιγραφή της προσωπικότητά του που προανέφερα. Σας συστήνω λοιπόν να τα διαβάσετε όλα από την ιστοσελίδα στο Capital.gr. Οι επισημάνσεις στο εδώ κείμενο που ακολουθεί είναι δικές μου.
"Τα λέγαμε και πέρυσι τέτοιον καιρό. Για μια χρονιά ακόμα, η έλευση των εορτών μοιάζει ανήμπορη να άρει τη γενική δυσθυμία. Οδεύουμε, στην καλύτερη περίπτωση, προς μία ελεγχόμενη αποδέσμευση των αισθημάτων. Πώς να νικήσεις τις απαιτήσεις, πώς να αγνοήσεις τις ανάγκες;
Ο μέσος Έλληνας αγωνίζεται και φέτος να διασώσει ίχνη από την εορτινή καταναλωτική του αξιοπρέπεια παλαιότερων ετών. Μετεωρίζεται ανάμεσα στο πνεύμα των εορτών, που αποζητά μία, στοιχειώδη έστω, ευδαιμονιστική διάθεση και στην ανελαστική παρέκκλιση από άλλες ασφυκτικές προτεραιότητες.
Πώς θα αποκατασταθεί η ταραγμένη ισορροπία ανάμεσα στην
επιθυμία και στην ανάγκη; Σε αντίθεση με ό,τι γενικώς πιστεύεται, ο Επίκουρος έχει τις απαντήσεις.
Μία συγγνώμη για τον Δάσκαλο
Ο Επίκουρος, ένας παρεξηγημένος: Καμία σχέση με τους γαστρονομικούς συνειρμούς τρυφηλότητας, που η δημοσιογραφικού τύπου παραφιλολογία τον έχει ταυτίσει. Ένας ασκητής, ο σοφιστής, ο οποίος έχει πει ότι θα του έφτανε λίγο νερό και ψωμί, ώστε να είναι ευτυχής, όσο ο Δίας.
Πώς βγήκε όμως αυτή η εντύπωση; Οι σύγχρονοι σχολιαστές δίδουν την εξήγησή τους, αναφέροντας ότι, οι πρώτοι εχθροί του Επίκουρου, στην εποχή του, ήταν κυρίως οι στωικοί και πλατωνικοί φιλόσοφοι. Κατόπιν οι πατέρες της εκκλησίας και οι σχολαστικοί φιλόσοφοι του μεσαίωνα, που θέλησαν να τον διαβάλλουν ευθέως ως υλιστή.
Η αλήθεια είναι ότι, μέσα στις θρησκευτικές πεποιθήσεις τού Επίκουρου ήταν και η, υβριστικού χαρακτήρα, μίμηση των θεών: η νηφάλια θεώρηση του κόσμου, η απομάκρυνση από τα πάθη και τις μάταιες επιθυμίες, που ταλανίζουν τους θνητούς, η απαλλαγή από τον φόβο του θανάτου και από φόβους μεταφυσικούς.
Δοξολογία του ευπόριστου
Στα κείμενα του Επίκουρου επανέρχεται συνεχώς η επισήμανση, ή μάλλον η πιστοποίηση: "Χάρις τη μακαρία φύσει (χρωστούμε χάρη στη μακάρια φύση) ότι τα αναγκαία εποίησεν ευπόριστα τα δε δυσπόριστα ουκ αναγκαία.” Η παραπάνω φράση- ένας ύμνος στο ευπόριστο και το αναγκαίο-, αντιπαρατίθεται από τον Επίκουρο, ως απάντηση και αμφισβήτηση της γνωστής, έως και καταναγκαστικής, παραγγελίας: "τ’ αγαθά κόποις κτώνται”.
Απέναντι στην αυστηρή και αδηφάγα παραγγελία του τελευταίου, για την απόκτηση δυσπόριστων αγαθών που με μεγάλους και ανώφελους κόπους κατακτώνται, αντιπαραβάλλεται η δοξολογία της βατής και προσφυούς για τον άνθρωπο ευχαρίστησης, που παύει να αναζητά, πόσο μάλλον να φθονεί τα κενά, τα εξαίρετα, παραπανίσια δηλαδή και περιττά, που εξ ορισμού και χάρη στη φίλη και εύτακτη φύση είναι πολύ δύσκολο, όσο και ανώφελο ν’ αποκτηθούν.
Αντ’ αυτών, ο Επίκουρος θα διδάξει ότι, όλα όσα μας χρειάζονται για να καλύψουμε τις ανάγκες μας είναι η καλή τροφή, η άνετη διαβίωση σε ασφαλές περιβάλλον, η συντροφιά καλών φίλων και η καθησυχαστική επίγνωση της αγαθής φύσης του σύμπαντος, που μας περιβάλλει.
Ύμνος στην αυτάρκεια
Εν προκειμένω, ο επικούρειος λόγος είναι παραπάνω από σαφής: "Και την αυτάρκειαν δε αγαθών νομίζομεν, ούχ ίνα πάντως τοις ολίγοις χρώμεθα, αλλ’ όπως εάν μη έχωμεν τα πολλά, τοις ολίγοις αρκώμεθα.”
Που θα πει ότι "η αυτάρκεια είναι μέγιστο αγαθό, όχι για να μένουμε - σώνει και καλά - ευχαριστημένοι πάντοτε με τα λίγα, αλλά για να μπορούμε, όταν δεν έχουμε τα πολλά, να αρκούμαστε στα λίγα”, με την ακράδαντη πεποίθηση ότι την πολυτέλεια την απολαμβάνουν ηδονικότερα εκείνοι που την έχουν λιγότερο ανάγκη.
Και συμπληρωματικά:
"Ο της φύσεως πλούτος και ώρισται και ευπόριστος εστίν, ο δε των κενών δοξών εις άπειρον εκπίπτει.”
"Πενία μετρουμένη τω της φύσεως τέλει, μέγας εστί πλούτος. Πλούτος δε μη οριζόμενος, μεγάλη εστί πενία.”
"Της αυταρκείας καρπός μέγιστος, ελευθερία.”
Εγκράτεια όπου απαιτείται πολυτέλεια όπου προσφέρεται. Ειδικότερα, η καλώς εννοούμενη γαστρονομία, αυτή του επικούρειου μέτρου και της σύνεσης, που αποσκοπεί στον συγκερασμό των αισθήσεων, την στοχαστική αφαίρεση και την εναρμόνιση νου και σώματος είναι και φυσική και αναγκαία.
Αν ζούσε σήμερα ο Επίκουρος και δοκίμαζε τη σημερινή γαστρονομία θα συμβούλευε μαζί με το "λάθε βιώσας” και το "λάθε βρώσας”, δηλαδή να τρως ήπια και με σοφία, δίχως υπερβολές και κυρίως δίχως επίδειξη και ματαιοδοξία. Δικαιούχος και άξιος μιας τέτοιας γαστρονομίας είναι ο αυτεξούσιος και αυτάρκης άνθρωπος.
Η αρχετυπική εικόνα του επικούρειου, νεωτερικού καλοφαγά, του στοχαστή των απολαύσεων, του νικητή της κατήφειας και της φθοράς, του υμνητή της βαθιάς υλικής, θεμελιώδους χαράς της ζωής.
Δηλαδή: Μακριά από εμάς τα ξένα, τα αταίριαστα, τα παραπανίσια, τα παρά φύσιν. Κι ακόμα πιο πολύ, μακριά μας, η εξουσιαστική θέση, η επιβολή και η εκμετάλλευση των άλλων που συνεπάγονται, εν τέλει, μία σειρά από δεσμεύσεις και ανοίκειες εξαρτήσεις απ’ αυτούς.
Κεντρικό σημείο αναφοράς της επικούρειας διδασκαλίας το δίπολο: εγκράτεια - πολυτέλεια, μέσα από την κυκλική, ρυθμική εναλλαγή των συνθηκών της ζωής: Εγκράτεια όπου απαιτείται, πολυτέλεια όπου προσφέρεται.
Μαθαίνουμε και ασκούμαστε στη λιτή και εγκρατή ζωή, γενικότερα, και στη διατροφή ειδικότερα. Χωρίς αυτό να μας αποτρέπει από το να προσερχόμαστε, πότε πότε, περιστασιακά σε κάθε λογής πολυτελείς εκδοχές της ζωής ("τοις πολυτελέσιν εκ διαλειμμάτων προσερχομένοις”).
Και πάλι, δηλαδή, γίνεται καταφανές ότι η χαρά για τις έξοχες προνομιούχες στιγμές, που μπορεί να ζήσει ο καθένας μας, δεν αναιρείται. Το εγκώμιο της ενάρετης και ψυχαμοιβού ηδονής παραμένει. Ο πεφωτισμένος ηδονισμός διατηρεί πάντα την αξία του.__
Αναφορές (του συγγραφέα): Για μια ευρύτερης αισθητικής, επικούρειας προβληματικής συστήνεται το βιβλίο του Δ. Ποταμιάνου, "Στον κήπο", Εκδόσεις Καστανιώτη.
Ο κ. Κωστούλας είναι τ. γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα (